این که «ویکتور خارا» شاعر، آهنگساز، خواننده‌ی شیلیایی کی و کجا به دنیا آمده و تا مرگِ دردناک و تراژیک‌اش چه آثار ماندگاری خلق کرده را بدون‌شک بسیارانی پیش از این مکرر گفته و نوشته‌اند، اما موضوعی که من قصد دارم در این یادداشت مطرح کنم، دلیل خالی بودن جای آوازخوانی مانند او در موسیقی سرزمین خودمان است و این سوال که چرا ما «ویکتور خارا» نداریم؟ غرض‌ام از بیانِ نبودِ خواننده‌ای مانند «خارا» هم تنها به مرگِ آرمان‌گرایانه‌اش برنمی‌گردد. یعنی سوال این نیست که چرا خواننده‌ی با گلوله مُرده نداریم، منظور کارنامه‌ی اوست و همراهی‌اش با بخش ستم‌برِ جامعه و نقد کردنِ حاکمیت آن هم از طرف آوازخوانی که مؤلف است. یعنی یک‌تنه ‌می‌نویسد، آهنگ‌سازی می‌کند و می‌خواند. دنباله‌روی ترانه‌سرا و آهنگساز و مجری حرفِ آن‌ها نیست.

ترانه‌هایی که در فراز و فرودهای اجتماعی کشور ما به صدای یک جریان بدل شده‌اند، اغلب به دلیلی دیگر ساخته و توسط کسانی اجرا شده بودند که سنخیتی با آن جریان اجتماعی نداشتند. مثلاً می‌شود به «یار دبستانی من» اشاره کرد که در این سال‌ها به مصادره جنبش دانشجویی درآمده، اما ترانه‌ای بوده برای یک فیلم سینمایی و توسط کسی اجرا شده (جمشید جم) که خودش اعتقادی بر ضد این جریان‌ها داشته است. در موسیقی مردمی ما به چهره‌های انگشت‌شماری برمی‌خوریم که از طرف عموم مخاطبین، به عنوانِ خوانندگانی سیاسی یا اجتماعی شناخته شده‌اند. یعنی در گذرِ تاریخ، به عنوان صدای بخشِ به خاموشی کشانده شده‌ی جامعه پذیرفته‌ شده بودند. در روزگار مشروطه «عارف قزوینی» را داریم که بدون‌شک تمام خصوصیات یک خواننده‌ی مؤلف را با خود دارد و همپای مردمان زمانه‌ی خود است و در کنار آن‌ها؛ اما به دلیل دستگاهی بودنِ موسیقی، در چهارچوب موضوع ما جای نمی‌گیرد.

بعدها به کسانی مثل «فرهاد مهراد»، «فریدون فروغی» و چندتای دیگر می‌رسیم که درست یا غلط، جامعه آن‌ها را به عنوان صداهای اعتراض پذیرفته بود. اما آیا به راستی این نام‌ها با خواننده‌ی مؤلفی مانند «خارا» قابل قیاس‌اند؟ پاسخ منفی است، چون پیش از هرچیز مؤلف نبوده‌اند. یعنی اغلب شعر و آهنگ دیگران را خوانده‌اند و با هر ترانه‌سرا و آهنگسازی که کار کرده‌اند، لهجه‌ی اندیشه‌ی او را گرفته‌اند و برای همین، کارنامه‌ی اغلب‌شان خالی از اعوجاج نیست. یعنی نوعی سردرگمی و حتا گاهی تناقض در آثارشان وجود دارد. شاید کم‌اشتباه‌ترین این نام‌ها همان «فرهاد مهراد» باشد که تقریباً کارنامه‌ای یک‌دست دارد؛ ولی با احترام به همان کارنامه‌ هم نمی‌توان او را -به همین دلیلِ مؤلف نبودن- صدای یک جامعه به حساب آورد. مخاطب موسیقی ما، در نبودِ خوانندگان اجتماعیِ مؤلف، قبای این عنوان را به کسانی بخشید که بر تن‌شان زار می‌زند. یعنی بدل‌های آن چیزی بودند که باید می‌بودند. چندتای دیگر هم که کج‌داری بیشتری در کارنامه‌ی خود دارند و از موضوع این یادداشت خارج‌اند.

اما ریشه‌ی این غیبت کجاست؟ یعنی فضای جامعه بستری برای به وجود آمدن چنین خوانندگانی نداشته؟ این حرف چندان هم بی‌راه نیست. چون موسیقی مردمی ما، پیش از آن که عمرش به 20 سالگی برسد، دچار سکوتی ناخواسته شد و در غربت به حیاتِ خود ادامه داد و آغاز دوباره‌اش هنوز به 20 سالگی نرسیده.

بدون شک جای خالی خوانندگانی چون «ویکتورخارا» یا «ملینا مرکوری» و «مرسدس سوسا» را در فرهنگ شنیداری ما پرخواهند کرد؛ جای خالی خواننده‌ای را که تنها به صدای خوش و خاص مسلح نبوده و اندیشه و جهان‌بینی داشته باشد که آنها را در قالب ترانه و موسیقی‌اش به دیگران منتقل کند. خواننده‌ای که روزگار مردم فرودست‌اش را با تمام کاستی‌ها و رؤیاها و آرمان‌هایشان در آثارش انعکاس دهد و آثاری شنیداری خلق کند که بتوانند به پرچم حرکت‌های اجتماعی بدل شوند. خواننده‌ای مانندِ «ویکتور خارا».