موسیقی ما – نوحه‌خوانی، مرثیه‌سرایی و مداحی از ارکان اصلی عزاداری در اسلام هستند که در تاریخ فرهنگ و هنر کشور ما هم ریشه‌هایی مستحکم به قدمت‌ها بیش از 14 قرن دارند. در طول ادوار تاریخ ایران آیین عزاداری دستخوش تغییرات اجرایی و محتوایی گسترده‌ای شده است ولی بنیان آن ارتباطش با مصائب ائمه اطهار بوده ثابت باقی مانده است. در سال‌های اخیر هم شعرا و نوحه‌خوان‌ها و مداحان زیادی آثاری را خصوصاً در رثای حضرت امام حسین (ع) و واقعه عاشورا ساخته و اجرا کرده‌اند و برخی از آنها در ذهن مخاطبان باقی مانده است. یکی از نوحه‌های مطرحی که طی دو سه سال اخیر بازتاب زیادی از لحاظ محتوا و فرم اجرا در میان مخاطبان داشته، «الله الله» با صدای سروش رحمانی و مصطفی محسن‌زاده و شعر محمدعلی کریمی است. نوحه‌ای مربوط به هیئت «کوچه بیوک» شهر یزد که از سال 93 تا امروز بارها و با عناوین و توضیحات مختلف در شبکه‌های اجتماعی بازنشر شده است. به غیر از مدل اجرای این کار با همراهی صدها نفر از مردم شهر یزد است، مضمون نوحه الله الله بسیار مورد توجه قرار گرفت. چون علاوه بر واقعه عاشورا به برخی رنج‌های جامعه بشری و مقوله آزادگی و همچنین موضوع انتظار ظهور مهدی موعود (عج) اشاره داشت. همین برداشت‌های متفاوت از نوحه الله الله باعث شد تا برخی اظهارنظرهای جنجالی هم درباره آن از سوی برخی مخاطبان صورت بگیرد. البته بازتاب عزاداری‌های متفاوت چند سال اخیر مردم یزد صرفاً به این نوحه خلاصه نشده و نوحه‌خوان‌ها و مداحان دیگری هم از آن خطه بوده‌اند که اجراهایشان مورد توجه قرار گرفته است. یکی از اتفاقات جالب در عزاداری امسال محرم یزد اجرای بخش‌هایی از تصنیف «مرغ سحر» در یکی از مجالس بود.
 
اما سروش رحمانی و مصطفی محسن‌زاده که هر دو در زمینه موسیقی فعالیت دارند پس از موفقیت نوحه «الله الله» طی سال‌های گذشته نوحه‌های دیگری را هم اجرا کردند. آنها امسال هم نوحه «الله الله 2» را با شعری از «سید شهاب‌الدین موسوی» در شهر یزد خواندند که البته ترجیع‌بند آن از الله الله به یا رب یا رب تغییر پیدا کرده بود ولی با این وجود در فضای مجازی مورد توجه مخاطبان قرار گرفت.
 
این نوحه‌ها بهانه‌ای بود تا سراغ سروش رحمانی که آهنگساز، خواننده و فعال موسیقی آیینی است و همچنین شهاب‌الدین موسوی برویم و درباره این دو اثر و بازخوردهایی که داشته با آنها گفتگو کنیم. سروش رحمانی ابتدا درباره انتخاب این اشعار و همچنین نقش ملودی در اجرای نوحه نکات جالبی را مطرح کرد که در ادامه می‌خوانید:
 

• *پیش از نوحه الله الله فعالیتی در این زمینه داشتید؟

از سال 64 فعالیت خوانندگی را به همراه گروه سرود دفاع مقدس در مدرسه آغاز کردم. از سال 67 تا 74 در زمینه موسیقی آیینی فعالیت داشتم و از آن زمان به بعد به شکل نیمه‌حرفه‌ای کار آهنگسازی را دنبال کردم. در حال حاضر حدود بیست سال است که آهنگسازی و خوانندگی را دنبال می‌کنم. پایه سبک ما موسیقی سنتی است ولی گرایشات موسیقی نوین و تلفیقی را دارد. من حدود دویست و پنجاه قطعه نوحه و مرثیه ساختم. حدود سی قطعه هم برای ارکستر نوشتم که بسیاری از آنها اجرا شده است.
 

• *چه شد که آن کار را انتخاب و اجرا کردید؟ چون مدلش با سایر نوحه‌ها تفاوت داشت و همین تفاوت از لحاظ محتوا و نوع اجرا بازخورد زیادی به دنبال داشت.

استاد سعادتمند یکی از اساتید صاحب سبک در این عرصه هستند و بعد از ایشان  چند سال بود که می‌دیدم بیشتر نوحه‌ها و مرثیه‌های یزد یکنواخت شده بود. البته نوحه و مرثیه از لحاظ شاکله ساختاری تفاوت‌های زیادی دارد. فضای مونوتون و پرداخت بیشتر به مقام تضرع و سوز در نوحه‌ها انگیزه‌ای برای تولید الله الله بود. در این شرایط ابعاد دیگر هنر آیینی مثل حماسه و عشق و ظلم‌ستیزی کمتر دیده می‌شد. این ایده و انگیزه در من شکل گرفت تا اینکه یک شب در حدود ساعت 12 ناگهان صدایی در گوشم این را زمزمه کرد که بگو «الله الله». این الهام باعث شد تا اولین نت کار الله الله را بنویسم و یک فرم حماسی  را برای ضرب‌آهنگ این اثر انتخاب کردم تا برای سینه‌زن‌ها وجدآور باشد. ساخت ملودی الله الله حدود یک سال طول کشید و خدا را شاکر هستم که با استقبال خوبی مواجه شد.
 

• *گفتید که فضای یکنواخت مرثیه‌ها و نوحه‌ها یکی از انگیزه‌های شما برای ساخت و اجرای این کار بود اما چرا سراغ چنین شعری رفتید که تفاوت‌های زیادی با فضای مرسوم عزاداری‌ها دارد؟

اگر بخواهیم در نوحه نوآوری داشته باشیم باید با حفظ ساختار سنتی باشد. به اعتقاد من اگر قرار است کار جدیدی انجام بدهیم فقط باید ساختار گذشته در آن وجود داشته باشد و رجعت به گذاشته نداشته باشیم و نوآوری هم غالب باشد. ملودی نوحه الله الله چون ساختار نوین داشت نمی‌توانست با یک شعر مقتل‌وار همراه شود و حتماً باید شعری با زبان روز در آهنگ آن تلفیق می‌شد. اگر آشتی شعر و موسیقی نباشد قطعاً اتفاقات خوبی رخ نمی‌دهد. به همین دلیل ما از مضامین نو استفاده کردیم و از شاعر خواستیم که نوپردازی داشته باشد تا آشتی با آهنگ رخ دهد.  

• *برای ساخت ملودی چرا اینقدر زمان صرف کردید؟

یکی از نکات مهم در ماندگاری نوحه این است که موسیقی مصرفی نداشته باشد. درست است که در هنر آیینی باید ذوق، غالب باشد اما به سواد و تجربه هم نیاز داریم. اگر بخواهیم از ملودی سطحی استفاده کنیم قطعاً از طرف مخاطب هم نادیده گرفته می‌شود. همه مسائل فنی باید در ساخت یک قطعه موسیقی یا نوحه رعایت شود و برای بهره‌گیری از این نکات فنی باید زمان کافی لحاظ شود.
 

• *فکر می‌کنید دلیل اینکه طی سال‌های اخیر نوحه‌های ماندگار و کارهایی که در این حوزه همه‌گیر شود کم است همین مسأله ملودی باشد؟ یا مشکل محتوا دارند؟

کمبود متخصص در ساخت نوحه‌های آیینی باعث عدم ماندگاری کارها شده است. ما چون شاعر و آهنگساز متخصص در این عرصه کم داریم به همین دلیل خیلی از آثار ماندگار نمی‌شوند. در صورتی که حوزه آیینی بسیار نافذ است و هنرمندان و اصحاب رسانه باید بیشتر به آن بپردازند.
 

• *این روزها یک نقد مهم نسبت نوحه‌ها و مداحی‌ها این است که در آنها از ملودی‌های معروف موسیقی پاپ استفاده می‌شود. در عین حال برخی هم اعتقاد دارند که قراردادن شعرهای مرتبط با عاشورا روی این ملودی‌ها مشکلی ندارد و باعث جذب مخاطبان جوان هم می‌شود. شما در این زمینه چه نظری دارید؟

نوحه این نیست که روی یک ملودی پاپ یا سنتی شعر عاشورایی قرار بدهیم و این یک اثر آیینی محسوب نمی‌شود. در ساخت نوحه یا یک اثر آیینی هم ابتدا یا باید شعر سروده شود و بعد روی آن ملودی قرار بگیرد یا ملودی باشد و روی آن شعر سروده شود. در صورتی که ملودی عیناً برای یک اثر دیگر باشد شما نمی‌توانید بگویید که اثر عاشورایی تولید و اجرا کرده‌اید. در نوحه می‌توان از فرم ارکستر کوبه‌ای یا فرم ارکستر زهی استفاده کرد و باید آهنگی مختص آن کار آیینی ساخته شود.
 

• *یکی از مدل‌های نوحه و مداحی که این روزها طرفدار پیدا کرده کارهایی است که ریتم‌هایی شبیه چهار چهارم موسیقی پاپ دارند و در ایام محرم حتی از ماشین‌های جوانان هم شنیده می‌شود. شما قصد ندارید این فرم را در کارهایتان لحاظ کنید؟

استفاده از ریتم چهار چهارم یا ترنس در موسیقی آیینی شاید بتواند مورد قبول باشد اما حتماً باید ساختار سنتی هم حفظ شود. اگر ساختار نوحه و محتوا از بین نرود اتفاق بدی نیست. اگر بخواهیم ساختار سنتی را کاملاً از بین ببریم قطعاً اثر خوبی ایجاد نمی‌شود و اشتباه است.
 

• *با توجه به اینکه چنین نگاه جدی و تخصصی نسبت به ساخت نوحه الله الله داشتید فکر می‌کردید نسل جوان و مخاطبان نقاط مختلف کشور با این کار شما ارتباط برقرار کنند؟

نوآوری همیشه با عقاید مثبت و منفی همراه است. هر اتفاق نو در جامعه خصوصاً در جامعه با استقبال و همچنین نقد مواجه می‌شود. شعر و موسیقی اثر آیینی اگر حرفه‌ای و غنی باشد قطعاً جایگاه خوبی بین مخاطبان پیدا می‌کند.  

• *نکته مهمی که برای من هم سوال بود این است که شما و مصطفی محسن‌زاده مداح هستید؟ چرا که در فضای مجازی برای معرفی شما از عبارت دو مداح معروف یزدی استفاده می‌شود.

بسیار سوال خوبی را مطرح کردید. خیلی از مردم ایران وقتی الله الله را شنیدند در ذهشان جا افتاده که ما مداح هستیم. مداح به معنای مدح‌کننده است و در جامعه ما به شخصی گفته می‌شود که روضه، مصیبت، مقتل، دعا و نوحه هم می‌خواند. در یزد میان مداح و نوحه‌خوان تفاوت‌هایی ایجاد شده است. چرا که نوحه یک قطعه ضربی یا تصنیف است و نوحه‌خوان دیگر ذکر مصیبت نمی‌کند و فقط در دهه محرم عرض ادب دارد. من و آقای محسن‌زاده مداح نیستیم و نوحه‌خوان هستیم. همچنین آقای محسن‌زاده هم شغل‌شان موسیقی است.
 

• *در هنگام اجرای این نوحه، مردم بخش‌هایی از کار را به شکل هماهنگ و از حفظ و دقیقاً طبق ملودی می‌خوانند. داستان این هماهنگی با مردم چیست؟

در کار الله الله و اجراهای بعدی ما تنوع صوتی وجود دارد. در این اجراها صدای خواننده اول، صدای خواننده دوم و صدای گروه کُر را می‌شنویم. در فرمت حماسی و این قبیل کارها تک‌خوانی جواب نمی‌دهد و تنوع صوتی جذابیت خاصی ایجاد می‌کند. درباره هماهنگی با مردم باید بگویم که ذات گروه کُر این است که حرفه‌ای هستند و یاد گرفته‌اند که باید کوک و خوب جواب دهند. نوحه‌خوان‌ها از چند روز قبل با عزاداران آن هیئت کار می‌کنند و اصولاً هم یزدی‌ها درک خوبی دارند و نکات را از نوحه‌خوان فرا می‌گیرند تا یک صدای کوک و موزیکال استخراج شود.  

• *یعنی مردمی که در اجرای شما هستند همه تمرین می‌کنند و عزادار عادی نیستند؟

نود درصد آن جمعیت برای همان محله و هیئت هستند که از چند روز قبل تمرین می‌کنند و فقط ده درصد افراد عادی هستند.
 

• *پس از اجرای الله الله، نوحه شما خصوصاً در فضای مجازی با برچسب‌های گوناگون سیاسی مواجه شد. آیا اصلاً هدف شما سیاسی بود؟

اصلاً اینطور نیست. من یک انسان مستقل و فقط هنرمند هستم و گرایشات سیاسی ندارم. کلاً بر این باور هستم که دنیای هنر مقدس است و مردم می‌توانند ممیزی آن را انجام بدهند. خودم دوست داشتم در کارها وجه هنری غالب باشد و قضاوت مردم از نگاه خودشان باشد. برداشت مخاطبان از نوحه‌های ما آزاد است و کلاً هنر باید به گونه‌ای باشد که افراد خاص و عام نظرشان عنوان کنند.
 

• *بعد از شهرت شما و شنیده شدن آن نوحه پیشنهاد اجرا در شهرهای دیگر را داشتید؟

پیشنهادات زیادی داشتیم ولی اجرا در شهرهای دیگر امکان‌پذیر نیست. گروه کر یک بخش از بار هنری را به دوش دارد و صدها نفر باید در این گروه کر حضور داشته باشند. به همین دلیل امکان سفر و جابجایی وجود نداشت و این جمعیت را غیر از محرم یزد در هیچ جای ایران پیدا نمی‌کنید و از برکت امام حسین (ع) است.
   

• *اما فکر می‌کنم یک مقدار اگر مدل اجرایتان را تغییر می‌دادید و پیشنهادات را می‌پذیرفتید قطعاً درآمد خوبی کسب می‌کردید.

خیلی‌ها فکر می‌کنند ما پول‌های زیادی از اجرای الله الله کسب می‌کنیم در حالی که اینطور نیست. برایمان مهم است که بتوانیم یک اثر ماندگار در حوزه موسیقی آئینی تولید کنیم که مورد قبول مردم و پیش از آن مورد قبل طبع بزرگ و صاحب نظر حضرت سیدالشهدا (ع) قرار بگیرد.
 

• *و برسیم به نوحه الله الله 2 که آیا دنبال تکرار موفقیت کار قبلی بودید و می‌خواستید حتماً ادامه آن کار باشد؟

آقای سعادتمند چند اثر فاخر در دستگاه ماهور و چهارگاه اجرا کرده‌اند. پس از ایشان آثار متعددی را گوش کردم و متوجه شدم که در ماهور و همایون اثر نویی ارائه نشده است. با آقای محسن‌زاده و استاد شهاب صحبت کردیم و تصمیم گرفتیم تصمیم گرفتیم نوحه الله الله 2 را در دستگاه ماهور و همایون ایجاد کنیم تا این دو دستگاه موسیقی در موسیقی آیینی کمرنگ نشود. دوست داشتیم با نوحه ما دستگاه ماهور و همایون در موسیقی آیینی باقی بماند و از بین نرود و دوستان مداح بدانند که این دستگاه‌ها زیبا است. خوشبختانه شعر خوبی از سوی استاد شهاب سروده شد و این نوحه هم مورد قبول واقع شد.
 
 
شهاب‌الدین موسوی هم که بیش از سه دهه سابقه فعالیت در زمینه شعر آیینی دارد درباره روند جدید عزاداری‌های یزد و همچنین سرایش شعر نوحه «الله الله 2» توضیحاتی را عنوان کرد:
 

• *پیش از نوحه «الله الله 2» چه فعالیت‌هایی در زمینه شعر آیینی داشتید؟

حدود سی سال است که در زمینه شعر آیینی فعالیت دارم و اولین کارهای من در شهرهایی غیر از یزد با همراهی هیئت‌های عزاداری و بچه‌های موسیقی اجرا شد. اما از حدود پانزده سال قبل یک جریان ادبی و هنری به لحاظ شعر و اجرا را پی گرفتیم که مشخصه اصلی آن وجه هنری است. به عبارت دیگر از پانزده سال پیش عزاداری را در یزد به هنر عزاداری تبدیل کردیم.
 

• *دلیل این تصمیم مبنی تبدیل کردن عزاداری به هنر عزاداری چه بود؟ چون معمولاً عزاداری یک روند ثابت از گذشته داشته است و خیلی‌ها اعتقاد دارند که نیازی به ایجاد تغییر در آن نیست.

یکی از دغدغه‌های من این بود که می‌دیدم در حوزه‌هایی نظیر سیاست و جامعه وارد گفتمان تحول‌خواه و گذار به مدرنیته شده‌ایم اما این تحول در عرصه ادبیات آیینی رخ نداده بود. با خودم فکر کردم که نوحه و شعر آیینی نیاز جدی به تحول دارد و نکته مهم هم این بود که عموم نوحه‌ها فاقد روح شاعرانه است. عوام‌زدگی در نوحه و شعر آیینی نه تنها مشهود بلکه پذیرفته شده است. در این بین هم اگر به فقدان وجوه هنری و ادبی اعتراض کنید می‌گویند که نوحه است و نمی‌دانم چرا وجه هنری نوحه جدی گرفته نمی‌شود. دغدغه من این بود که شعر معاصر پس از نیما باید تحول داشته باشد اما شعر آیینی ناشیانه سروده و اجرا شود. با توجه به نگاه هنری هیئت‌های مذهبی یزد و توجه به وجه شاعرانه و ملودی، می‌بینید که این نوع عزاداری جای خوبی میان عزاداران سراسر کشور باز کرده است.
 

• *در این تغییری که ایجاد کردید تا چه حد نگاه و سلیقه مخاطب را لحاظ کردید؟ چون معمولاً نسبت به تغییرات جدید در هر هنری جبهه‌گیری‌هایی هم وجود دارد.

اتفاقاً پایه ایجاد تغییر در شعر آیینی و نوحه که از جانب ما صورت گرفت مخاطبان بودند. مخاطب ما یکدست نیست و مراتب فهم در شنوندگان ما متنوع و گسترده است. گستردگی طیف مخاطبان هیئت و عزاداری این موضوع را برای ما مهمتر جلوه داد که چرا باید صرفاً نگاه عامه به شعر آیینی داشته باشیم. سوال من این بود که چرا نباید برای قشر تحصیلکرده شعر آیینی داشته باشیم؟ آیا فقط عامه مردم حق حضور در هیئت و عزاداری دارند؟ آیا نخبگان جامعه سهمی از هیئت‌ها ندارند؟ همین موضوع باعث شد تا آنها که مخاطب هیئت و نوحه نبودند هم با کارهایی نظیر «الله الله 2» جذب شوند. خیلی‌ها که این قبیل آثار و سایر کارهای جدید ما در حوزه نوحه و شعر آیینی را شنیدند پیام دادند که ما اهل هیئت نبودیم ولی به دلیل این کارها جذب شدیم. این نشان می‌دهد که این قشر از مخاطبان، خوراک مناسبی برای عزاداری نداشتند و اکنون جذب شده‌اند.  

• *چرا در نوحه «الله الله 2» به شکل مستقیم به اسامی و جزئیات واقعه عاشورا اشاره نکردید؟

بیشترین اهتمام من بر این است که وجوه مشترک بین عاشورای سال 61 هجری و جامعه امروز را پیدا کنم. دوست داشتم مصداق‌های واقعه آن سال با امروز را پیدا کنم و برای به‌روزکردن پیام عاشورا روی مسائل جهان شمول و زمان شمول دست گذاشتیم. به همین دلیل در نوحه الله الله 2 وارد جزئیات نشدیم و زیاد به اسامی اشاره نمی‌کنیم. در نوحه‌های قدیمی هر جا که شاعر کم می‌آورد از کلمه حسین یا آه و واویلا استفاده می‌کند ولی در چنین کارهایی بیشتر به اندیشه و پیام توجه می‌شود. در واقع ما سعی کردیم در آینه عاشورا، مسائل امروز خودمان را رصد کنیم به همین دلیل پیام ما غیرمستقیم است. به لحاظ فرم هم شعری جذاب‌تر است که بیان غیرمستقیم با استفاده از آرایه‌های ادبی داشته باشد.

   

• *همین نوع نگاه شما و مفاهیم اثرتان باعث شد تا نوحه الله الله 2 هم با اتهامات سیاسی مواجه شود.

اصولاً هر حرکت جدیدی با گاردها و اعتراضاتی مواجه می‌شود اما در گذشته هم برخی کارهای آیینی که با آنها مخالفت می‌شده بعداً اقبال زیادی را به همراه داشته است. بنابراین ایمان دارم نوحه الله الله 2 هم راه خودش را باز می‌کند و پیامش را منتقل خواهد کرد.
 

• *و در نوحه امسال که منتشر شد از عبارت الله الله استفاده نکردید ولی عنوان الله الله 2 را برایش انتخاب کرده‌اید. دلیل این موضوع چه بود و آیا این تغییر در محتوای کار هم تأثیری گذاشت؟

نخست در مطلع شعر الله الله آوردیم که با ممیزی سازمان تبلیغات اسلامی یزد اینگونه تبدیل به یا رب یا رب شد. اما شعر اصلی اینطور بود: « الله الله شاید فردا باران گیرد، حصر انسان جنگ و عصیان پایان گیرد،  شاید خبر آمد شادی ز در آمد با خون شهیدان بازی به سر آمد، یارب آنروز کی می آید.»
 
عبارت الله الله به گوش مخاطبان آشنا است و از سوی دیگر آهنگساز نسخه دوم این اثر همان آهنگساز نوحه چهار سال قبل است که یک خط فکری مشخص دارد. ما سعی کردیم همان خط فکری نوحه قبلی را دنبال کنیم اما متأسفانه با ممنوعیت استفاده از عبارت الله الله مواجه شدیم. در سایر ابیات این کار هم طبق توضیحاتی که پیش از این دادم سراغ مفاهیم مهم واقعه عاشورا رفتیم. در بیت اول این کار مفهوم گمشده "امید" را به هوش و گوش مخاطب منتقل می‌کند مخاطبی که در جامعه‌ای با ناامیدی‌های بسیار زندگی می‌کند. دقیقاً چالش‌های جامعه امروز را در الله الله 2 به کار گرفتیم. مثلاً در بیتی داریم: «شاید فردا باران گیرد، رنج دوران جنگ عصیان حصر انسان پایان گیرد.» این موضوعات نه فقط در گستره شهر یا کشور ما جریان دارد بلکه در تمامی دنیا چنین رنج‌هایی وجود دارد و سعی کردیم شعر آیینی را با مفاهیم حقوق بشر هم همراه کنیم. در بیت دیگری هم داریم: «شاید خبر آمد، شادی ز در آمد، با خون شهیدان بازی به سر آمد، یا رب آن روز کی می‌آید؟.» در منطقه می‌بینیم که داعش و امثالهم با نام خدا و دین انسان‌ها را سر می‌برند و هر روز خبر کشتار در فلسطین و سوریه و سواستفاده از دین و خون شهدا را می‌شنویم. همه این موارد دغدغه‌های امروز بشر است و ما هم سعی کردیم به هر شکل که شده این دغدغه‌ها را منتقل کنیم.

نوحه الله الله را از این صفحه می‌توانید ببینید و دانلود کنید.