• سر‌نوشت:

زیبایی‌شناسی پیش از آن‌که به هنر مرتبط باشد، شاخه‌ای از فلسفه است. به همین دلیل ساده، هم نوشتن نقد (منتقد بودن) کاری است که از هر کسی (مِن‌جمله نگارنده) برنمی‌آید و هم انتظار درک صحیح و قابلیت هضم‌اش از سوی مخاطب عام، خیالی است باطل. مخاطبینی که با یک اثر از بُعد عاطفی ارتباط برقرار کرده‌ باشند، به هیچ وجه زیر بار نقدی که آن اثر را میان‌مایه یا سخیف و سبک‌سرانه می‌داند نخواهند رفت و منتقد را به اتهام غرض‌ورزی به باد دشنام می‌گیرند. چرا که پذیرفتن سخافت آن اثر، مساوی است با زیر سوال رفتن سطح ادراک و مشاعر خودشان.

متر و معیار نقد، برای سنجش عیار هر اثر هنری، قطعاً باید با مختصات اثر متناسب باشد؛ اثری که برای گروه سنی «کودک و نوجوان» تألیف شده را نمی‌توان و نباید با خط‌کشی که یک رمان برنده‌ی جایزه نوبل را نقد می‌کند، مورد ارزیابی قرار داد.
 

• 1- جهان‌بینی

مخاطب ترانه‌ی «سال درد» کیست؟ در چه بازه‌ی سنی‌ای قرار دارد؟ دغدغه‌هایش از چه جنسی است؟ با پاسخ دادن به این سوالات است که می‌توان این اثر را منصفانه محک زد. بیایید کلید واژه‌های این ترانه را از نظر بگذرانیم:

باور، خدا، قهر و بخشش، اشک، پاداش، صبر، نفرین و...

واژگانی که هم به خودی خود و هم در محور هم‌نشینی دارای بار معنوی و ماورایی هستند. این کلمات می‌توانند از خود انرژی‌ای ساطع کنند که افراد به‌خصوصی را شدیداً تحت تأثیر قرار دهد. این افراد به خصوص چه کسانی هستند؟

شاید نتوان دقیقاً گفت این افراد به خصوص چه کسانی هستند؛ اما مسلماً اشخاصی مثل ریچارد داوکینز، وودی آلن یا استیفن هاوکینگ جذب این ترانه نخواهند شد. چرا که به اعتقاد چارلز برسلر «مخاطبان از منظر جهان‌بینی‌شان به آثار هنری واکنش نشان می‌دهند.» پس احتمالاً مخاطب این اثر باید یک نوجوان یا نهایتاً جوان (فراموش نکنیم حتی یک فرد 50 ساله نیز می‌تواند از لحاظ بلوغ فکری در دوران نوجوانی باقی بماند) باشد که در مورد خوبی و بدی (خیر و شر) دارای باورهای شرقِ میانه‌ای است و دغدغه‌های هستی‌شناسانه‌اش بیشتر عاطفی است تا واقع‌گرایانه.

برای بخش کثیری از مخاطبین این اثر، ماه و سال تولد در تعیین شخصیت و حتی تقدیر، نقشی انکارناپذیر دارد؛ آن بخش کثیر، قلباً بر این باور است که منظومه‌ی شمسی و کهکشان راه‌شیری به وجود آمده‌اند تا «او» به دنیا بیاید و زمین و زمان دست به دست هم داده‌اند تا «او» عشق حقیقی‌اش را بیابد. (شاید چیزی شبیه آثار کلاسیک کمپانی والت دیزنی).

سوال این‌جاست که چند درصد از مخاطبان موسیقی در این دسته قرار می‌گیرند؟ به احتمال قوی بیش از شصت یا هفتاد درصد. (لازم به ذکر است که هدف قرار دادن این طیف مخاطب، به هیچ عنوان نقطه‌ی ضعف نیست؛ بلکه اگر مؤلف توانایی خلق یک اثر قدرتمند را در این حیطه داشته باشد، چه بسا بتواند به عنوان یک امتیاز نیز محسوب شود. یک ترانه‌ی بی‌مخاطب محکوم به نابودی و فراموشی است.) با کنار هم قرار دادن این اطلاعات می‌توان گفت: ترانه‌ی «سال درد»، یک اثر موفق (در جذب مخاطب) و استاندارد (از لحاظ تألیف) است.
 

• 2-  فُرم و موسیقی

ترانه‌ی «سال درد» در قالب چهارپاره (به جز یک مصرع) و در بحر متقارب (عموماً مثمن محذوف: فعولن فعولن فعولن فعل) سروده شده است؛ اما وجود یک تک‌مصرع در پایان وِرس (Verse) دوم و همچنین کوتاه‌تر بودن مصاریع در دو بند ابتدایی (فعولن فعولن) نشان از رجحان ملودی بر کلام دارد.

ممکن است مؤلف ترانه را بر روی ملودی‌ای از پیش ساخته شده نوشته باشد که البته این موضوع نمی‌تواند چندان موجب محدودیت و اصطلاحاً بسته بودن دست ترانه‌سرا شود؛ چراکه تک‌تک ابیات، مستقلاً دارای وزن عروضی مشخص و ثابت هستند. نوشتن ترانه بر روی ملودی‌هایی که بعضاً کاور یا تقلیدی از آثار غربی هستند و گاهی حتی یک مصرع مساوی یا هم‌آهنگ در آن‌ها وجود ندارد، حکایت دیگری است.
 
این ترانه روی کاغذ از منظر موسیقایی به‌جز چند شکست وزنی از جمله: رکن ششم بند اول «که فک کردم حتی...» («ح» در حتی تلفظ نمی‌شود) یا رکن سیزدهم بند چهارم «چرا دیر شنیدی صدای منو؟» («ر» در هجای کشیده‌ی «دیر») که تقریباً همه در اجرای خواننده با مهارت تعدیل شده‌اند؛ به شکل صحیح و استاندارد به تألیف درآمده‌ است.
 

• 3- ساختمان و ساختار

بیایید تا بخش پایانی (یا به اصطلاح ضربه‌ی) 3 بند ابتدایی ترانه را مرور کنیم:

1- که فک کردم حتی/ خدا قهره با من
2- تو برگشتی تا من/ خدا رو ببخشم
3- تو که می‌تونستی برای خودت/ یکی بهتر از منو پیدا کنی

با مقایسه‌ی بخش پایانی هر بند با بخش ابتدایی آن، می‌توان به وضوح دید که کفه‌ی ترازو از لحاظ زیبایی‌شناسی، به سمت بخش پایانی سنگینی می‌کند. مقایسه کنیم:

«حالا اشک شوقم، دارم می‌درخشم» را با «تو برگشتی تا من، خدا رو ببخشم». مسلماً این بندها از پایین به بالا (یا از چپ به راست) نوشته شده‌اند. شاعر «خدا رو ببخشم» را نوشته (که بدون‌شک تعبیر زیبایی است)؛ سپس برای آن به دنبال قافیه گشته و در نهایت به «می‌درخشم» رسیده و برای تناسب قوافی، در یک استحاله‌ی شاعرانه «خود» را به اشک تبدیل (و نه تشبیه) کرده که در نوع خود اقدامی جسورانه است و البته قابل تقدیر.

یا شاید منطقی‌تر بود که شاعر در ابتدای ترانه می‌گفت: «یه شب باورمو یه جوری شکستی» اما برای رسیدن به ضربه‌ی پایانی این بند، یعنی «خدا قهره با من» لزوم قافیه این‌گونه ایجاب کرده که به جای ضمیر متصل دوم‌شخص مفرد (شکستی)، از سوم شخص جمع (شکستن) استفاده شود.

اما آیا نکاتی که به آن‌ها اشاره شد، لزوماً منفی است؟ نه. چرا که با وجود اختلاف سطح ذکر شده بین خطوط آغازین و پایانی بندها، تقریباً تمام مصرع‌های ترانه از نظر تألیف، قابل قبول و در خدمت خط اصلی روایت هستند. این‌جاست که تفاوت بین «مؤلف» با یک مقلد یا ناظم (به نظم درآورنده) مشخص می‌شود.

سراینده‌ی ترانه‌ی «سال درد» به همین دلیل که توانسته «تهدید»ها را به «فرصت» تبدیل کند، با وجود ضعف‌هایی در آثارش (که هیچ‌کس از آن مبرا نیست) قطعاً در زمره‌ی «مؤلفین» قرار می‌گیرد؛ چرا که تحت فشار عروض و ایجاب قافیه، «ساختار» ترانه‌اش دچار گسست نشده و روایت به سرانجام رسیده. (البته نمی‌شود از وجود چند پارادوکس در اثر چشم پوشید؛ اما در مقامِ تأویل، همان پارادوکس‌ها نیز می‌توانند شاعرانه و ساختارمند باشند.)

- اثر ساختارمند چیست؟ به قول ارسطو: کلیتی اندام‌وار است که تمام اجزای آن با هم مناسبات درونی دارند.

هنگامی که شاعر در ابتدای اثر (و احتمالاً به ضرورت قافیه) می‌گوید: «یه شب باورامو، یه جوری شکستن»

و تا بند چهارم هیچ اشاره‌ای به این‌که «آن‌ها که باورش را شکسته‌اند» چه کسانی هستند و چرا و چگونه این کار را کرده‌اند، نمی‌کند، یک جای خالی در ذهن مخاطب به‌وجود می‌آید؛ اما یک مؤلف در ناخودآگاه‌اش می‌داند که اثرش نباید این‌چنین حفره‌ای داشته باشد. پس بالاخره در بند پنجم هرطور شده «آنها»یی را وارد روایت می‌کند تا بتوان به بند ابتدایی ترانه ارجاع‌شان داد. «آن‌ها»یی که به عشق بدبین‌اند و از اعتماد می‌ترسند: «باید قصه‌مونو به دنیا بگم/ به اونا که به عشق بدبین شدن».
 

• 4-  پارادوکس

برای طولانی‌تر نشدن متن، با اشاره به یکی از تناقض‌های موجود در اثر، مطلب را به سمت درب خروجی مشایعت می‌کنم.

«تو پاداش صبر و سکوت منی/ چرا دیر شنیدی صدای منو؟»

شاعر در تضادی آگاهانه یا ناخودآگاه «صبر» را در مقابل «دیر» و «سکوت» را در مقابل «صدا» قرار داده است. می‌توان از دو دریچه به این پارادوکس نگریست:

الف) تألیف ناخودآگاه: شخصی که ماهیت‌اش این‌گونه تعریف شده: «تو پاداش صبر و سکوت منی» ناگفته پیداست که اصولاً باید برای رسیدن‌اش صبر کرد و البته سکوت؛ پس چگونه از او پرسیده می‌شود که چرا دیر «شنیده» و «زود»تر نیامده؟ اگر قرار به زود آمدن بود، چگونه می‌توانست «پاداش صبر» راوی باشد؟
 
ب) تألیف آگاهانه: هنگامی که با خوش‌بینی به این پارادوکس بنگریم، می‌شود خلاقیتی تعمدی را در آن دید. شاعر می‌تواند ارتباطی متافیزیکی بین راوی و معشوق‌اش قائل شده باشد. ارتباطی که معشوق را قادر می‌سازد که فریاد سکوت او را از کیلومتر‌ها دورتر بشنود و (هرچند دیر) او را که در باور مرگ غوطه‌ور شده و مردن را زندگی ‌می‌کند، دریابد.
 

• پانوشت:

با توجه به نظر «لوییز روزنبلت» که می‌گوید: «معنا نه صرفاً در ذهن مخاطب قرار دارد و نه منحصراً در متن؛ بلکه در تعامل این دو با هم نهفته است.» چه بخواهیم چه نخواهیم، به تعداد مخاطبین یک اثر، برداشت‌ها و معناهای متفاوتی از آن وجود خواهد داشت.
 

#خانه_ترانه
#ضد_زرد