• علی رضوی

موسیقی ما - همایون شجریان در طول فعالیت حرفه‌ای مستقلش، مسیر مشخصی را در موسیقی ایرانی طی نکرده استاینکه پسر شجریان بزرگ که بعد از انقلاب در زمینه آواز ایرانی بدون رقیب بوده، روزی به عنوان خواننده وارد بازار موسیقی شود، اتفاق دور از ذهنی برای اهالی موسیقی ایرانی نبود. مخصوصا اینکه همایون شجریان از سال‌های نوجوانی در کنسرت‌های مختلف در کنار پدر حضور داشته و تا آن زمان نگاه‌های زیادی را به سمت خود جلب کرده بود. دهه هفتاد، آغاز همکاری همایون در کنار پدر بود. پیش از این او تحت تعلیم‌های فشرده پدرش قرار داشت و به قول خودش تنها استاد آوازش یعنی محمدرضا شجریان در سال‌های نوجوانی و جوانی روی صدای او کار می‌کرد و با دوره‌های صداسازی که به نوعی ویژگی تدریس شجریان محسوب می‌شود، صدای او را برای آوازخوانی آماده می‌کرد. همچنین همایون در این سال‌های نوازندگی سازهای ایرانی را شروع کرد و به طرز جدی‌تر روی سازهای کوبه‌ای و کمانچه تمرکز داشت. او در کمانچه شاگرد اردشیر کامکار بود و نوازندگی تمبک را هم از رفیق شفیق پدرش یعنی ناصر فرهنگ‌فر آموخته بود. با این حال حضور رسمی او در صحنه اجرای زنده و در کنار پدر با نوازندگی تنبک رقم خورد. همایون این شانس را داشت تا به واسطه پدرش در کنار نوازندگان و آهنگسازان بزرگی چون پرویز مشکاتیان، محمدرضا لطفی، داریوش پیرنیاکان، جمشید عندلیبی، حسین علیزاده و کیهان کلهر قرار بگیرد. کم‌کم جای همایون شجریان در گروه به پدر نزدیک‌تر شد تا در آلبوم «آهنگ وفا» که سال ۷۷ وارد بازار موسیقی شد، همایون علاوه بر نوازندگی تنبک و کمانچه، در تصنیف‌ها هم پدر را همراهی می‌کرد. هرچند حضور همایون در این آلبوم کوتاه بود و بیشتر نقش یک همخوان را اجرای می‌کرد، اما وجود دو نام محمدرضا و همایون شجریان بر روی کاور آلبوم به عنوان خواننده برای طرفداران موسیقی سنتی در آن سال‌ها آنقدر هیجان انگیز بود که به یکی از خبرسازترین اتفاقات موسیقی آن سال‌ها تبدیل شود. همکاری شجریان با علیزاده و کلهر این فرصت را به وجود آورد تا همایون در زمینه آواز هم محک بخورد و علاوه بر همراهی پدر در تصنیف‌ها، قطعات آوازی را هم همراهی کند. «چون تو جانان منی، جان بی تو خرم کی شود» این اولین باری بود که صدای آوازی از همایون شجریان به گوش می‌رسید و تشخیص آن برای کسانی که چندان حرفه‌ای موسیقی دنبال نمی‌کردند با صدای شجریان کمی دشوار بود. این روند در «بی تو بسر نمی‌شود»، «فریاد»، «سرود مهر» و «ساز خاموش» ادامه داشت تا سال ۸۲ اتفاقی مهم‌تر برای شجریان پسر افتاد.

• نسیم وصل/۱۳۸۲

«نبسته‌ام به کس دل، نبسته کس به من دل» زمان زیادی از انتشار اولین آلبوم همایون شجریان نگذشته بود که قطعات آن بر سر زبان‌ها افتاد. همکاری همایون با محمدجواد ضرابیان که یکی از مهم‌ترین تصنیف سازان سال‌های اخیر به شمار می‌آید، حاصلش شد آلبومی که از چند تصنیف و تنها یک آواز در دستگاه همایون تشکیل شده بود. با این وجود حال و هوای این آلبوم به جای اینکه بیشتر شبیه کارهای شجریان باشد، به کارهای علیرضا افتخاری نزدیک بود. به نظر همایون شجریان تصمیم گرفته بود تا برای اولین آلبوم خودش بیشتر از اینکه به شیوه آوازخوانی و شیوه‌های مرسوم موسیقی ایرانی پایبند باشد، تلاش کرده بود تا آلبومی مردم پسند و پاپیولار وارد بازار کند و اتفاقا در این زمینه هم موفق بود.

• ناشکیبا/۱۳۸۳

ناشکیبا حال و هوایی متفاوت‌تر به آلبوم اول داشت. این آلبوم نشان داد که همایون در ابتدای فعالیت حرفه‌ای خودش به عنوان خواننده تحت تاثیر آهنگساز و نوازنده است. چرا که ناشکیبا و نسیم وصل از نظر فرم و اجرا تفاوت‌های اساسی با هم داشتند. آهگسازی و تنظیم قطعات ناشکیبا به عهده اردشیر کامکار که حکم استادی همایون شجریان در کمانچه را هم دارد، به عهده داشت. آهنگسازی آلبوم تاثیری از موسیقی نواحی به خصوص موسیقی کردی و خراسانی داشت. از این جهت فرم آهنگسازی هم به آثار کامکارهای نزدیک‌تر بود. نقش آواز‌ها در ناشکیبا پررنگ‌تر بود و همچنین صدای واقعی‌تر از همایون شجریان در این آلبوم شنیده می‌شد. هرچند ناشکیبا به اندازه نسیم وصل مورد توجه قرار نگرفت، اما به جرات می‌توان گفت تا امروز یکی از بهترین آثار استدیویی همایون شجریان بوده است که منتشر شده.

• شوق دوست/۱۳۸۳

شوق دوست آلبومی قدیمی‌تر از نسیم وصل بود. حداقل آوازهای آن سال‌های پیش از انتشار آلبوم ضبط شده بودند و دلیل تاخیر در انتشار آن هیچگاه مشخص نشد. در این آلبوم همایون شجریان سعی کرده بود تا توانایی‌های آوازی خودش را به مخاطبان نشان دهد. شوق دوست چند آواز خوب دارد که بعضی از قسمت‌های آن روی قطعات ضربی ساخته شده‌اند و همراهی نوازندگانی خوبی چون سینا جهان آبادی رنگ و بوی بهتری نسبت به آوازهای قبلی همایون داشتند. آواز سه‌گاه و مخالف آن شاید بهترین بستری بود که همایون می‌توانست آمادگی صدای خودش و حاصل چندین سال صداسازی را به رخ بکشد. ظاهرا همایون از همکاری با محمدجواد ضرابیان نتایج خوبی گرفته بود. برای همین تصنیف‌های این آلبوم را هم با کمک این آهنگساز اجرا کرد. شوق دوست حال و هوایی نزدیک‌تر به کارهای محمدرضا شجریان داشت و از این لحاظ همایون توانست تا نظر خیلی از هواداران خانوادگی‌شان جلب کند.

• نقش خیال/۱۳۸۴

«نقش خیال» تنها یک سنت شکنی در آثار شجریان‌ها نبود، بلکه خیلی از کارشناسان معتقدند که این آلبوم خط قرمزهای زیادی از موسیقی ایرانی را رد کرد و نوآوری‌های زیادی در دل خودش داشت. «علی قمصری» آهنگساز نقش خیال که تا آنزمان چهره‌ای ناشناخته به حساب می‌آمد، توانست اولین تجربه حرفه‌ای خود را در کنار همایون شجریان به معرض قضاوت بگذارد. قمصری از لحاظ نوازندگی به نظر از حسین علیزاده پیروی می‌کند. اما در آهنگسای کمی ماجرا تفاوت می‌کند. او خیلی از قالب‌های موسیقی ایرانی را مانند ریتم و فواصل در این آلبوم رعایت نکرد. از طرف دیگر استفاده از گیتار و سازهای غربی دیگر در تنظیم آلبوم کاری متفاوت نسبت به آثار دیگر در حوزه موسیقی سنتی بود. سبک آوازهای همایون شجریان و به خصوص سبک تصنیف‌ها هم در این آلبوم بسیار متفاوت بود. استفاده از تحریرهای غیرمتعارف و همینطور اوج و فرودهایی با فواصل کم و پشت هم تا حد زیادی تحت تاثیر آهنگساز بود.

• با ستاره‌ها/۱۳۸۵

اولین نکته جالب «با ستاره‌ها» مشارکت بیشتر خانواده شجریان در انتشار آن بود. عکس کاور آلبوم را محمدرضا شجریان گرفته بود و طرح جلد آن هم متعلق بود به مژگان شجریان و انتشار آن هم شرکت دل آواز(شرکت خانوادگی شجریان‌ها) انجام داد. با ستاره‌‌ها هم تجربه مشترک همایون شجریان و محمدجواد ضرابیان بود. مجموعه تصانیفی که بیشتر حال و هوای آلبوم اول همایون یعنی نسیم وصل را داشت. بعد از آلبوم‌های نقش خیال و شوق دوست، شاید هیچکس فکر نمی‌کرد که همایون دیگر به سمت آلبوم‌های تصنیف خوانی برود. اما ویژگی این آلبوم‌ها این است که طیف زیادی از مخاطبان از آن استقبال می‌کنند و در بین عامه هم بیشتر شنیده می‌شود.

• قیژک کولی و خورشید آرزو/۱۳۸۷

همکاری اول همایون شجریان با گروه دستان، یکی از پررنگ‌ترین دوره‌های فعالیت حرفه‌ای او به حساب می‌آید. دستان یکی از گروه‌های شناخته شده و محبوب در بین طرفداران موسیقی ایرانی است و پیش از این با هنرمندان سرشناسی چون شهرام ناظری، ایرج بسطامی، سالار عقیلی و ... به روی صحنه رفته بودند. حاصل این همکاری در سال ۸۷ شد دو آلبوم «قیژک کولی» و «خورشید آرزو» که آهنگسازی آنها را حمید متبسم و سعید فرجپوری برعهده داشتند. انتشار این دو آلبوم و اجرای زنده آنها در تالار وزارت کشور که اولین اجرای زنده مستقل همایون شجریان هم به حساب می‌آمد، بسیار مورد استقبال قرار گرفت.

• آب، نان، آواز/۱۳۸۸

اولین تجربه همایون شجریان با علی قمصری، هر چند از طرف خیلی از طرفداران موسیقی سنتی مورد استقبال قرار نگرفت، اما همکاری بعدی او با این آهنگساز در «آب، نان، آواز» نشان داد که خودش از این همکاری بسیار راضی بوده. البته در این آلبوم نه علی قمصری تجربه قبلی خود را تکرار کرده بود و نه همایون شجریان. هرچند نوآوری‌ها در این آلبوم هم ادامه داشت، اما ردپای تجربه هر دو هنرمند هم به خوبی دیده می‌شد. آب، نان، آواز اولین تجربه این هنرمند در قالب گروه همنوازان حصار بود و بعد از انتشار آلبوم، کنسرت‌های آن در برج میلاد هم مورد استقبال قرار گرفت.

• شب جدایی/۱۳۸۹

انتشار «شب جدایی» قبل از هر چیز کمی عجیب و غریب به نظر می‌رسید. همایون شجریان که در آلبوم‌های قبلی خودش یک مسیر جدیدی را در سبک کاری خود پایه ریزی کرده بود و به بیشتر به سمت نوآوری و کارهای متفاوت پیش می‌رفت، با یک آلبوم بازخوانی از این مسیر خارج شد. «شب جدایی» همکاری مشترک همایون شجریان و مزدا انصاری، به نظر در ادامه آلبوم قبلی پدرش «آه باران» بود که برخی تصنیف‌های قدیمی را بازخوانی کرده بودند. «شب جدایی» شامل یک آواز با همراهی پیانو مزدا انصاری و بازخوانی شش تصنیف قدیمی از مرتضی محجوبی، روح‌الله خالقی، مجید وفادار، منوچهر همایون‌پور و مرتضی نی‌داوود می‌شد که ویژگی برجسته‌ای نسبت به آلبوم‌های قبلی همایون نداشت.

• سیمرغ/۱۳۹۰

پروژه سیمرغ، حاصل تلاش و پیگیری‌های چندساله حمید متبسم آهنگساز و سرپرست این پروژه بود. سیمرغ روایتی از موسیقیایی از چند داستان شاهنامه است که برای ارکستری ایرانی نوشته شده و به نظر همایون شجریان اولین و بهترین گزینه متبسم برای آواز آن بوده. متبسم و همایون شجریان همکاری‌شان را از آلبوم خورشید آرزو و قیژک کولی شروع کردند. سیمرغ بیش از ده شب در تهران به روی صحنه رفت و آلبوم منتشر شده حاصل این اجرای زنده است.

• شوقنامه/۱۳۹۰

مسیر نامشخص حرکت همایون شجریان در شوقنامه هم ادامه داشت. شوقنامه پروژه‌ای تحقیقاتی در مورد عبدالقادر مراغه‌ای موسیقیدان قرن نهم هجری، حاصل تلاش چند ساله محمدرضا درویشی آهنگساز و پژوهشگر موسیقی است. تفاوت اصلی شوقنامه با دیگر کارهای همایون شجریان در این است که موسیقی این آلبوم کمتر شباهتی با موسیقی سنتی حال حاضر دارد و فضای آوازهای و تصنیف‌ها به کلی فرق دارد. به علاوه «شوقنامه» جز موسیقی‌های خاص است و مخاطب عام ندارد. به همین علت می‌توان آن را متفاوت‌ترین کار در کارنامه همایون شجریان دانست. کاری که ممکن است برای هیچ خواننده دیگری پیش نیاید.

• ای جان جان بی من مرو/۱۳۹۰

سال ۹۰ سال پرکاری برای همایون شجریان بود. «ای جان جان، بی من مرو» در واقع سومین آلبومی بود که همایون شجریان در سال ۹۰ روانه بازار می‌کرد. به علاوه این آلبوم در روزهای پایانی سال وارد بازار شدند و همین باعث شد تا موج خبری که در مورد بقیه کارهایش در رسانه راه می‌افتد، در مورد این آلبوم اتفاق نیفتد. همایون شجریان همچنان در این آلبوم هم سیاسیت حرکت زیگزاگی‌اش را در موسیقی حفظ کرده. بعد کنسرت پاییزی‌اش در تالار وحدت به همراه علی قمصری که کاری تلفیقی و متفاوتی بود، هیچ کس فکر نمی‌کرد آلبوم بعدی همایون شجریان کاری کاملا سنتی و بازگشت به گذشته باشد.

«ای جان جان بی من مرو» با آهنگسازی سعید فرجپوری، آلبوم بهتری نسبت به دو آلبوم قبلی این خواننده و گروه دستان نیست. قطعات آلبوم که در دستگاه ماهور ساخته شده‌اند، بیشتر آهنگ‌هایی ضربی و مبتنی بر سازهای کوبه‌ای هستند. انتخاب دستگاه ماهور برای این آلبوم هم نشان می دهد که سعید فرجپوری آهنگساز آلبوم سعی داشته تا فضای نسبتا شادی را در تصنیف‌هایش ایجاد کند. البته این سبک آهنگسازی را پیش‌تر نیز از گروه دستان شنیده بودیم. در این سبک که سعید فرجپوری و حمید متبسم بیشتر به آن پایبند هستند، آهنگساز تلاش می‌کند تا با تغییراتی در ریتم و ترکیب سازها به خصوص اضافه کردن سازهای کوبه‌ای فضای گوشنوازتری را برای مخاطب عام فراهم کند. وجود دونوازنده کوبه‌ای در جمع هسته پنج نفره گروه دستان گواه همین ادعاست. در چنین فضایی طبیعتا اشعار مولانا به خاطر وزن‌های عروضی خاصی که دارند بیشترین کمک را به آهنگساز می‌کنند. از همین بابت می‌بینیم که اشعار تصنیف‌ها اکثرا از مولانا انتخاب شده است. برخلاف آلبوم‌های قبلی همایون شجریان که گرایش بیشتری نسبت به ترانه سرایان معاصر و یا حافظ و سعدی داشته است. در یک نگاه کلی تصنیف‌های آلبوم «ای جان جان بی من مرو» بیشتر به تصنیف‌هایی می‌ماند که گروه‌های موسیقی سنتی به عنوان یک قطعه بیز که حال و هوایی شادتر نسبت به دیگر آهنگ‌ها دارند در آخر کنسرت اجرا می‌کنند.

جدای از آهنگسازی که ضعیف‌ترین بخش آلبوم به نظر می‌رسد، در «ای جان جان بی من مرو» شما با آواز متفاوتی از همایون شجریان روبرو هستید. اول اینکه این برای اولین بار است که آوازی در ماهور از همایون شجریان می‌شنویم. دستگاهی که در بین خوانندگان و موسیقی‌دان‌های ایرانی بسیار متداول و محبوب است. اما به هر حال همایون شجریان در ده آلبوم قبلی خود هیچگاه از آن استفاده نکرده است. این در حالی است که در توانایی یک خواننده در بین اساتید آواز جایی نمود پیدا می‌کند که خواننده در تمام دستگاه‌های موسیقی ایرانی مسلط باشد و در هرکدام آوازهای خوبی را خوانده باشد. این کم‌کاری همایون شجریان را می‌شود گذاشت به پای اینکه او در دوران فعالیت حرفه‌ای مستقلش بیشتر به سمت تصنیف خوانی رفته است و از همین رو در زمینه آواز فعالیت‌های چشمگیر کمتری را از او دیده‌ایم.

دوم اینکه اگر موسیقی ایرانی را به صورت جدی دنبال می‌کنید، آوازهای «ای جان جان بی من مرو» شما را پرت می‌کند به چند دهه گذشته آواز ایرانی. به خصوص آوازی که پدر همایون یعنی محمدرضا شجریان ارائه داده است. صدای بم‌تر همایون شجریان در آواز ماهور که البته معلوم نیست استعداد ذاتی خواننده است یا توانایی‌های صدابردار، فضای آواز را خیلی بیشتر به آوازهای محمدرضا شجریان نزدیک کرده است. این سبک آوازخوانی با مسیر حرکت همایون شجریان در موسیقی ایرانی که همواره حرکتی در جهت نوآوری و بیرون رفتن از قالب سنتی بوده، کمی تناقض دارد. شاید به صورت خلاصه‌تر بتوان آن‌را یک پس‌رفت نامید.

شاید بتوان پس از این مرور کوتاه بر مسیر فعالیت حرفه‌ای و مستقل همایون شجریان در این سال‌های گذشته، راحت‌تر به این نتیجه رسید که او مسیر مشخصی در موسیقی ایرانی ندارد. با طیف نه چندان گسترده، اما بسیار متفاوتی از هنرمندان این رشته کار کرده است و نوآوری‌های زیادی را تجربه کرده است. اما در همین مسیر نوآوری گاهی بازگشتی عجیب به گذشته داشته و با بازخوانی آثار گذشتگان و رجوع به سبک نسل‌های قبل از خود، تعجب خیلی از موسیقی‌دوستان و البته هوادارنش را هم برانگیخته است. سوال اینجاست که آیا همایون شجریان هنوز در مرحله آزمون و خطاست؟ یا در آینده می‌توان کارهای دور از انتظار دیگری از او شنید؟