از تار یحیی تا صراحی شجریان
نگاهی به تغییرات و ابداعات سازهای ایرانی از گذشته تا امروز
plays 113231
موسیقی ما - در این سال‌ها بسیاری از سازسازان، تلاش‌هایی برای تکامل و ارتقای سازهای موسیقی ایران انجام داده‌اند؛ اما در این میان خود موسیقی‌دانان نیز بی‌کار ننشسته و گاهی تغییراتی در سازها شکل داده و گاهی نیز سازهایی ابداع کرده‌اند. تمامی این تحرکات، صرف نظر از موفقیت یا عدم موفقیت، تلاشی است برای آنکه ارکسترهای ایرانی به سمت مطلوب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر و ایده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تری حرکت کرده و استاندارد صوتی بالاتری به دست آید؛ اگرچه باید زمان طولانی بگذرد تا متوجه شویم که آیا این سازها می‌تواند در موسیقی ایران جای داشته باشد یا نه.
در این گزارش نگاهی کوتاهی به تغییرات سازها و ابداعاتی که انجام شده کرده‌ایم.
فرج‌الله
استاد «فرج‌الله» تغییراتی اندک در تار به وجود آورد؛ اگرچه تارهایش الگوی همه‌ی تارسازانِ سنتی است. اندازه‌های دقیقی که استاد فرج‌الله در کارهایش به کار برده، اعجاب‌انگیز است و در حال حاضر همهٔ نوازندگان و تار‌سازان بر اساس آن عمل می کنند.
استاد فرج‌الله تارهای سه کاسه‌ای نیز ساخته است. این تارها دو نقارهٔ مساوی با هم دارند و دلِ روی کاسه‌ی بزرگ قدری کوچک‌تر از تارهای معمولی است؛ ولی اندازه‌ی این سه کاسه به اندازه‌ی تارهای معمولی است. صدای این نوع تار قدری با تارهای معمولی فرق دارد و زیر‌خوان‌تر است.
یحیی
«یحیی» سازی ابداع نکرد؛ اما تغییراتِ بسیاری روی تار ایجاد کرد. از او به عنوان فردی یاد می‌کنند که در شکل ظاهری و صدای تار تغییرات مهمی ایجاد کرده، تا آنجا که تار یحیی را الگوی سازهای فعلی می‌دانند و صدای آن را بهترین صدای ساطع شده از این ساز.
«رامین جزایری» تغییرات ایجاد شده توسط «یحیی» در تارسازی را شاملِ بزرگتر شدن کاسه‌ی ساز، سنگین‌تر شدن کاسه، پهن شدن دسته و سرپنجه و اصلاح فرم دهانه‌ی ساز و ایجاد انحنا و برجستگی در دو طرف خرک و ایجاد فرورفتگی در قسمت مضراب خور که باعث سهولت در نواختن مضراب‌های راست می‌شود، می‌داند. این تغییرات در یک دوره‌ی ده ساله شکل گرفته و البته درکنارهم بودن «یحیی» و نوازندگانی چون میرزاحسینقلی و درویش خان موجب جهش تاریخی در مسیر تکامل این ساز شده است.
تغییراتی که یحیی در شکل ظاهری و ساختمان ساز تار بوجود آورد، حتی به نوعی شیوه نواختن آن را نیز تغییر داد. در زمان حیات استاد فرج‌الله و تا اواسط حیات یحیی، نوازندگان تار را حین نواختن بر روی سینه قرار می‌دادند (فرمی که مورد استفاده نوازندگان قفقازی و ترک است) و پس از آن بود که شیوه فعلی مرسوم شد و طی این سال‌ها تغییری نکرده است.
علی‌نقی وزیری
استاد وزیری دو ساز ابداع کرد: «تارباس و تار سوپرانو» که هر کدامشان سرنوشت متفاوتی داشتند. تارباس در این سال‌ها بسیار مورد استقبال قرار گرفته و هم‌اکنون در ارکسترهای گوناگون از آن استفاده می‌شود؛ در حالی که «تار سوپرانو» حذف شد. «بم‌تار» یا «تارباس» شبیه تار است با این تفاوت که دستهٔ‌ی آن چند سانتی‌متر بلندتر و کاسه طنینی آن اندکی پرحجم‌تر از تار است. این ساز سه رشته سیم دارد که قطر آنها از سیم‌های متعارف تار بیشتر است.
ابراهیم قنبری‌مهر
«ابراهیم قنبری‌مهر» در سازهای ایرانی تغییراتِ بسیاری ایجاد کرد که از جمله‌ی آن می‌توان به تنظیم فاصلهٔ گوشی، ثابت کردن خرک سه‌تار، تثبیت پرده‌های تار و سه‌تار با فلز، تغییر سرپنجهٔ تار و سه‌تار به قالب گیتار، ایجاد شیار در اطراف دهانهٔ کاسه و نقاره تار، طراحی ساز کروماتیک سنتور، تغییرات در سازهای قانون و کمانچه اشاره کرد، اما یکی از مهمترین کارهای او تغییرات حجم چوب در كاسه تار است.
او قیچک را كه سازی متعلق به منطقه‌ی سیستان و بلوچستان است با تغییرات ساختاری از جمله دسته پوست و كاسه به گونهای مختلف قیچک تبدیل كرد كه نیاز اركسترها را به صدای بم كششی تامین می‌كرد. همچنین بربت ایرانی را كه تا بدان روز از لحاظ صدا دهی تحت تاثیر عود عربی بود، احیا كرد. خودش در این باره گفته: «بعد از آنکه دکتر مهدی فروغ مقاله‌ای درباره‌ی بربت ایران در مجله وزارت فرهنگ و هنر نوشته بودند، سفارشِ ساخت این ساز به من داده شد و با توجه به اطلاعاتی که دکتر فروغ به من دادند و همچنین با بررسی مینیاتورها، سنگ نگاره‌ها و نقاشی‌های قدیمی، بربت ایرانی توسط من ساخته شد.»
«حسین بهروزی‌نیا» اولین نوازنده‌ای بود که از این ساز بهره برد و آن را معرفی کرد.
قنبری مهر همچنین ساز رباب را نیز منطبق بر دستگاه موسیقی و نوازنده ایرانی دچار تحول کرده است. از دیگر اقداماتِ او می‌توان به تغییرات در سرپنجه‌ی تار اشاره کرد. او در این باره گفته است: «از نظر من سرپنجه تار دچار ایراد است چرا که زاویه‌ی یک سیم حدود 47 درجه است و زاویه سیم دیگر دوازده درجه است در نتیجه نیرو‌هایی که به شیطانک وارد می‌شود نمی‌تواند آنی به ارتعاش سیم وارد شود و ساز خوب کوک نمی‌شود، تارنواز ساز را کوک می‌کند و تا مضراب می‌زند می‌بیند سازش از کوک می‌افتد. من همیشه شاهد آن بودم که نوازندگان تار موقع نواختن، مرتب سازشان را کوک می‌کنند و همیشه نگرانی از کوک افتادن سازشان هنگام اجرا وجود دارد و این موضوع من را اذیت می‌کرد به همین دلیل سرپنجه جدید را طراحی کردم.»
او به توصیه‌ی استاد «فرامرز پایور» کوک سنتور را نیز تغییر داد. «سیم تاب» نیز یکی دیگر از ابداعات اوست.
یوسف پوریا
یوسف پوریا در سال 1353 به ساخت تار با کاسه یک تکه پرداخته و از مقطعی به بعد الگوی ساز یحیی را به کار گرفته و به ساخت تارهای دوتکه پرداخته است.
محمدرضا شجریان
استادِ آوازخوان 14 ساز ابداعی دارد. تعداد زیادی از این سازها در کنسرت‌های محمدرضا شجریان در خارج و داخل از ایران به وسیله نوازندگان گروه شهناز به کار گرفته شده‌اند.
«صراحی» امکانات ساز ویولون را دارد و وسعت صدای آن نیز به همان اندازه است. «شاه صراحی» به ساز کنترباس و «شهرآشوب» نیز صدایی شبیه کمانچه دارند. «بم‌ساز» به سنتور شباهت دارد. شهنواز نیز جایگزین خوبی برای ساز کنترباس است. «باربد» جایگاه مناسبی برای صدای گیتار و عود به حساب می‌آیند. «تندر» نیز صدایی شبیه به سنتور بم دارد. شجریان «ساغر» را جایگزین صدای عود و تار می‌داند. «سبو» سوپرانو یکی دیگر از سازهای ابداعی شجریان است که او آن را جایگزین ویلون و کمانچه دانسته است. «دل و دل» نیز صدایی بینِ ویولون و کمانچه دارد. این استاد آوازخوان همچنین «پرهیب» را جایگزین سه‌تار می‌داند.
او انگیزه‌ی ساخت این سازها را آفرینش نغمه‌های نو و افزایش توانمندی سازهای موسیقی ایرانی دانسته است. «محمدرضا شجریان» در این باره گفته است: «در طول ۵۰ سالی که کار حرفه‌ای می‌کنم و به طور تخصصی با صدا ارتباط دارم، نیاز به صداهای جدید را احساس می‌کردم و همیشه کمبود این صداها مرا آزار می‌داد.»
او البته سنتورهای بسیاری نیز ساخته است: «من قبل از اینکه خوانندگی را در رادیو آغاز کنم، روی سنتور کار می‌کردم. بعد از مدت‌ها سعی کردم با چوب کارهایی را روی سنتور انجام دهم و آن‌قدر که روی این ساز وقت گذاشتم، برای آواز وقت نگذاشتم و تا سال 1375 هنوز گرفتار شیوه پل‌گذاری سنتور بودم. حتی باید بگویم نصف عمرم را در استودیو بابت ادیت صدای سنتور گذاشته‌ام.»
حسین علیزاده
علیزاده بعد از سال ها فعالیت در موسیقی دست به ابداع «سلانه» زد. او در توضیح این ساز گفته: «سلانه شاید تلنگری باشد به این فکر که ما باید به جای این که در ارکستر به سراغ پیانو و گیتار برویم، سازهای ایرانی داشته باشیم.»
او همچنین میگوید که «سلانه» از روی احساسات شخصی‌‌اش و با همراهی «سیامک افشاری» -سازنده‌ی ساز- به وجود آمده است.
«سلانه» را می‌توان شبیه یک ساز قدیمی با نام «عود دسته‌بلند» دانست که دارای سه سیم است؛ این سازِ زخمه‌ای 12 سیم دارد. 6 سیم اصلی کوک می‌شوند و ملودی با آنها اجرا می‌شود و 6 سیم رزنانس یا طنین هم دارد که روی آنها انگشت گذاری نمی‌شود؛ بلکه برای تقویت هارمونیکهای دستگاهی و نت‌ها به کار می‌رود.
او همچنین تغییراتی در سازِ «شورانگیز» که به سفارش «علی تجویدی» توسط «ابراهیم قنبری‌مهر» ساخته شد، داده است. «شورانگیز» دارای شش سیم است، اما کاسه آن از سه‌تار بزرگتر است و به لحاظ سایز شبیه کاسه تنبور است.
کیهان کلهر
«شاه کمان» که «کیهان کلهر» آن را ابداع کرده، کمانچه‌ای با ۸ سیم واخوان است صدایی مابین کمانچه و چنگ می‌دهد. در واقع دامنه صدای این ساز ۵ پرده از کمانچه پایین‌تر است و صدای بم‌تری دارد. او 15 سال صرفِ ساختِ این ساز کرده است.
«کیهان کلهر» درباره‌ی «شاه کمان» گفته است: «سال‌ها پیش با یک سازنده ساز با نام «پیتر بیفن» در استرالیا آشنا شدم که او سازی شبیه به سازهای موسیقی ایرانی با کاسه‌ای شبیه به کمانچه یا سه تار ساخته بود که دسته ای بلند داشت که صدای خوبی می‌داد. از همان زمان به بعد به اتفاق پیتر بیفن طرح ساخت «شاه کمان» را ریختم.»
داریوش طلایی
«داریوش طلایی» نیز ساز «نوتار» را ابداع کرده است. طلایی میگوید که ساز تار به عنوان مهمترین ساز ملی ایرانی به‌رغم تمامی ویژگیهای برجسته خود، حداقل از نظر ساختار، برای مطرح شدن در سطح جهانی دارای موانعی چون گرانی، شکل غیرارگونومیک و دشواری حمل‌و‌نقل به دلیل ابعاد نامتقارن است و به همین خاطر او به فکرِ رفع این مواضع و در‌نهایت ساختِ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سازی با نام «نوتار» افتاده است: «نوتار در واقع همان تار سنتی ایرانی است که در کاسه آن تغییرات شکلی و آکوستیکی انجام شده که نه‌تنها از خصوصیات آکوستیکی آن کاسته نشده؛ بلکه صدادهی آن سالم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر و هارمونیکهای آن مرتب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر شده است.»
این ساز به گونهای طراحی شده که به عنوان یک وسیله موسیقی از جهات مختلف، همچون «سهولت حمل‌و‌نقل»، «سلامتی نوازنده»، «محیط زیست»، تبدیل به‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سازی بسیار کاربردی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر برای عرضه به صحنه جهانی باشد.
محمدرضا ژاله
تخصص «محمدرضا ایلدار ژاله» بیشتر در ساختن تار و سه‌تار است؛ اما نوآوری‌هایی نیز در زمینه ساخت و صدادهی سازها انجام داده است. از جمله سازهای ابداعی او می‌توان به دلنواز (سازی مضرابی با صدایی ما بین تار و سه‌تار)، مراژ (دارای ۳ سیم با صدای بم)، نسیم (۶ سیم، نوازندگی مثل تار با صفحه ارتعاش از چوب کاج)، نرگس (دارای ۳ سیم با صدای بم، قدرت اجرا مثل تار) و سازهای آرشه‌ای چون دل گشا (سوپرانو و باس)، دل انگیز، دل آویز (آلتو)، ژاله (سوپرانو و آلتو)، صدف، دلنشین، دل‌آرام یا «هوره» و همچنین ساز لیر (ترکی) اشاره کرد.
پژمان حدادی
«پژمان حدادی» نیز نسل جدیدی از دف با پوست مصنوعی را ساخته است. این دف‌ها از نظر صدادهی همانند دف با پوست طبیعی عمل می کنند و علاوه بر این از ویژگی کوک شدن و تغییر کوک نیز برخوردار هستند. او در این باره گفته است: «یک شرکت آمریکایی تولیدکننده سازهایی با پوست مصنوعی است که من به آنها طرح کشیدن پوست روی دف و تنبک را پیشنهاد کردم و آنها بعد از تجربیات فراوان و رسیدن به پوستی با ضخامت خاص توانستند دفی تهیه کنند که صدایش بسیار نزدیک دف‌هایی با پوست طبیعی است.»
صدادهی و خراب نشدن پوست در شرایط آب و هوایی مختلف از ویژگیهای این ساز است؛ ضمن آنکه دیگر این سازها قابلیت کوک شدن آنها پیش از اجرای برنامه است که با کشش‌های مختلف پوست روی ساز به دست می‌آید.
«فریم درام»ها یا «دوایر کوکی» دیگر سازهای ساخته شده توسط این نوازنده است: «چنان که همه می‌دانیم پوست یا افت می‌کند یا ممکن است صدایش در طول اجرا تغییر کند. بنابراین من به دنبال پوست‌های مصنوعی‌ای بودم که هم گرمای صدایش به صدای پوست‌های طبیعی نزدیک‌تر باشد و هم بتواند حجم صدای سازهای کوبه‌ای را در اجرا افزایش دهد. تا اینکه با پوست‌های شرکت Remo آشنا شدم. علاوه بر این به دنبال پایه‌هایی برای این سازها بودم که پس از آزمون و خطاهای فراوان با پایه‌های درامز، به پایه‌های امروزی این سازها رسیدم که هم حمل و نقل آنها آسان‌تر است و هم به راحتی می‌تواند در هر موقعیتی تنظیم شود.»
دوایر کوکی «پژواک» درگذشته با نام «پنداریک» شناخته شده بود. پوست این دوایر ساخت شرکت Remo است که مواد اولیه آن از الیاف مصنوعی مایلار ساخته می‌شود. از خصوصیات این پوست‌های مصنوعی کیفیت صدا دهی گرم، پر حجم و مطلوب است که صرفا به منظور استفاده در سازهای کوبه‌ای ساخته می‌شوند و قبل از ارائه‌ی نهایی از آزمایشات زیادی عبور می‌کنند. مقاومت بسیار بالا از دیگر خصوصیات این پوست است و در شرایط متفاوت آب و هوایی هیچگونه تغییری نمی کند که نتیجه آن صدایی ثابت و یکسان است.
بهروز بیگی
«بهروز بیگی» ساز یسنا را که یک سازی بادی است و امکان نواختن موسیقی دستگاهی و گام کروماتیک را دارد، ابداع کرده است. محمدرضا درویشی و حسین علیزاده این ساز را تایید کرده‌اند.
امیرحسین طریقت
«نوبانگ» ساخته‌ی «امیرحسین طریقت» نوعی ساز کوبه‌ای شبیه به تنبک است که علاوه بر صدای تنبک، صدایی نزدیک به سازهای دیگری چون ضرب، کوزه، دف، تبلا و افکت های پرکاشن دارد.
«طریقت» درباره‌ی این ساز گفته است: «من برای ایجاد چنین صداهایی تغییراتی را در ساختمان ساز تنبک به وجود آورده ام؛ اول اینکه دو حفره دیگر بر روی کاسه طنینی تنبک ایجاد کرده ام که سوراخ های ایجاد شده با قطر 4 سانتی متر جواب‌گوی نیاز این ساز جدید بود. پس از اضافه کردن سوراخ ها به کناره نفیر به این فکر افتادم که اگر حلقه دف نیز داخل آن اضافه کنم شاید صدای جالبی به گوش برسد که با حلقه های چهارتایی را بیشتر پسندیدم.»
استاد «ابراهیم قنبری مهر» این ساز را تایید کرده است. این ساز همچنین مورد تایید افرادی صاحب فن چون محمود فرهمند، بهمن رجبی، حسین علیزاده، پژمان حدادی و کیهان کلهر قرار گرفته است.
در این گزارش نگاهی کوتاهی به تغییرات سازها و ابداعاتی که انجام شده کرده‌ایم.
فرج‌الله
استاد «فرج‌الله» تغییراتی اندک در تار به وجود آورد؛ اگرچه تارهایش الگوی همه‌ی تارسازانِ سنتی است. اندازه‌های دقیقی که استاد فرج‌الله در کارهایش به کار برده، اعجاب‌انگیز است و در حال حاضر همهٔ نوازندگان و تار‌سازان بر اساس آن عمل می کنند.
استاد فرج‌الله تارهای سه کاسه‌ای نیز ساخته است. این تارها دو نقارهٔ مساوی با هم دارند و دلِ روی کاسه‌ی بزرگ قدری کوچک‌تر از تارهای معمولی است؛ ولی اندازه‌ی این سه کاسه به اندازه‌ی تارهای معمولی است. صدای این نوع تار قدری با تارهای معمولی فرق دارد و زیر‌خوان‌تر است.
«یحیی» سازی ابداع نکرد؛ اما تغییراتِ بسیاری روی تار ایجاد کرد. از او به عنوان فردی یاد می‌کنند که در شکل ظاهری و صدای تار تغییرات مهمی ایجاد کرده، تا آنجا که تار یحیی را الگوی سازهای فعلی می‌دانند و صدای آن را بهترین صدای ساطع شده از این ساز.
«رامین جزایری» تغییرات ایجاد شده توسط «یحیی» در تارسازی را شاملِ بزرگتر شدن کاسه‌ی ساز، سنگین‌تر شدن کاسه، پهن شدن دسته و سرپنجه و اصلاح فرم دهانه‌ی ساز و ایجاد انحنا و برجستگی در دو طرف خرک و ایجاد فرورفتگی در قسمت مضراب خور که باعث سهولت در نواختن مضراب‌های راست می‌شود، می‌داند. این تغییرات در یک دوره‌ی ده ساله شکل گرفته و البته درکنارهم بودن «یحیی» و نوازندگانی چون میرزاحسینقلی و درویش خان موجب جهش تاریخی در مسیر تکامل این ساز شده است.
تغییراتی که یحیی در شکل ظاهری و ساختمان ساز تار بوجود آورد، حتی به نوعی شیوه نواختن آن را نیز تغییر داد. در زمان حیات استاد فرج‌الله و تا اواسط حیات یحیی، نوازندگان تار را حین نواختن بر روی سینه قرار می‌دادند (فرمی که مورد استفاده نوازندگان قفقازی و ترک است) و پس از آن بود که شیوه فعلی مرسوم شد و طی این سال‌ها تغییری نکرده است.
استاد وزیری دو ساز ابداع کرد: «تارباس و تار سوپرانو» که هر کدامشان سرنوشت متفاوتی داشتند. تارباس در این سال‌ها بسیار مورد استقبال قرار گرفته و هم‌اکنون در ارکسترهای گوناگون از آن استفاده می‌شود؛ در حالی که «تار سوپرانو» حذف شد. «بم‌تار» یا «تارباس» شبیه تار است با این تفاوت که دستهٔ‌ی آن چند سانتی‌متر بلندتر و کاسه طنینی آن اندکی پرحجم‌تر از تار است. این ساز سه رشته سیم دارد که قطر آنها از سیم‌های متعارف تار بیشتر است.
«ابراهیم قنبری‌مهر» در سازهای ایرانی تغییراتِ بسیاری ایجاد کرد که از جمله‌ی آن می‌توان به تنظیم فاصلهٔ گوشی، ثابت کردن خرک سه‌تار، تثبیت پرده‌های تار و سه‌تار با فلز، تغییر سرپنجهٔ تار و سه‌تار به قالب گیتار، ایجاد شیار در اطراف دهانهٔ کاسه و نقاره تار، طراحی ساز کروماتیک سنتور، تغییرات در سازهای قانون و کمانچه اشاره کرد، اما یکی از مهمترین کارهای او تغییرات حجم چوب در كاسه تار است.
او قیچک را كه سازی متعلق به منطقه‌ی سیستان و بلوچستان است با تغییرات ساختاری از جمله دسته پوست و كاسه به گونهای مختلف قیچک تبدیل كرد كه نیاز اركسترها را به صدای بم كششی تامین می‌كرد. همچنین بربت ایرانی را كه تا بدان روز از لحاظ صدا دهی تحت تاثیر عود عربی بود، احیا كرد. خودش در این باره گفته: «بعد از آنکه دکتر مهدی فروغ مقاله‌ای درباره‌ی بربت ایران در مجله وزارت فرهنگ و هنر نوشته بودند، سفارشِ ساخت این ساز به من داده شد و با توجه به اطلاعاتی که دکتر فروغ به من دادند و همچنین با بررسی مینیاتورها، سنگ نگاره‌ها و نقاشی‌های قدیمی، بربت ایرانی توسط من ساخته شد.»
«حسین بهروزی‌نیا» اولین نوازنده‌ای بود که از این ساز بهره برد و آن را معرفی کرد.
قنبری مهر همچنین ساز رباب را نیز منطبق بر دستگاه موسیقی و نوازنده ایرانی دچار تحول کرده است. از دیگر اقداماتِ او می‌توان به تغییرات در سرپنجه‌ی تار اشاره کرد. او در این باره گفته است: «از نظر من سرپنجه تار دچار ایراد است چرا که زاویه‌ی یک سیم حدود 47 درجه است و زاویه سیم دیگر دوازده درجه است در نتیجه نیرو‌هایی که به شیطانک وارد می‌شود نمی‌تواند آنی به ارتعاش سیم وارد شود و ساز خوب کوک نمی‌شود، تارنواز ساز را کوک می‌کند و تا مضراب می‌زند می‌بیند سازش از کوک می‌افتد. من همیشه شاهد آن بودم که نوازندگان تار موقع نواختن، مرتب سازشان را کوک می‌کنند و همیشه نگرانی از کوک افتادن سازشان هنگام اجرا وجود دارد و این موضوع من را اذیت می‌کرد به همین دلیل سرپنجه جدید را طراحی کردم.»
او به توصیه‌ی استاد «فرامرز پایور» کوک سنتور را نیز تغییر داد. «سیم تاب» نیز یکی دیگر از ابداعات اوست.
یوسف پوریا در سال 1353 به ساخت تار با کاسه یک تکه پرداخته و از مقطعی به بعد الگوی ساز یحیی را به کار گرفته و به ساخت تارهای دوتکه پرداخته است.
استادِ آوازخوان 14 ساز ابداعی دارد. تعداد زیادی از این سازها در کنسرت‌های محمدرضا شجریان در خارج و داخل از ایران به وسیله نوازندگان گروه شهناز به کار گرفته شده‌اند.
«صراحی» امکانات ساز ویولون را دارد و وسعت صدای آن نیز به همان اندازه است. «شاه صراحی» به ساز کنترباس و «شهرآشوب» نیز صدایی شبیه کمانچه دارند. «بم‌ساز» به سنتور شباهت دارد. شهنواز نیز جایگزین خوبی برای ساز کنترباس است. «باربد» جایگاه مناسبی برای صدای گیتار و عود به حساب می‌آیند. «تندر» نیز صدایی شبیه به سنتور بم دارد. شجریان «ساغر» را جایگزین صدای عود و تار می‌داند. «سبو» سوپرانو یکی دیگر از سازهای ابداعی شجریان است که او آن را جایگزین ویلون و کمانچه دانسته است. «دل و دل» نیز صدایی بینِ ویولون و کمانچه دارد. این استاد آوازخوان همچنین «پرهیب» را جایگزین سه‌تار می‌داند.
او انگیزه‌ی ساخت این سازها را آفرینش نغمه‌های نو و افزایش توانمندی سازهای موسیقی ایرانی دانسته است. «محمدرضا شجریان» در این باره گفته است: «در طول ۵۰ سالی که کار حرفه‌ای می‌کنم و به طور تخصصی با صدا ارتباط دارم، نیاز به صداهای جدید را احساس می‌کردم و همیشه کمبود این صداها مرا آزار می‌داد.»
او البته سنتورهای بسیاری نیز ساخته است: «من قبل از اینکه خوانندگی را در رادیو آغاز کنم، روی سنتور کار می‌کردم. بعد از مدت‌ها سعی کردم با چوب کارهایی را روی سنتور انجام دهم و آن‌قدر که روی این ساز وقت گذاشتم، برای آواز وقت نگذاشتم و تا سال 1375 هنوز گرفتار شیوه پل‌گذاری سنتور بودم. حتی باید بگویم نصف عمرم را در استودیو بابت ادیت صدای سنتور گذاشته‌ام.»
علیزاده بعد از سال ها فعالیت در موسیقی دست به ابداع «سلانه» زد. او در توضیح این ساز گفته: «سلانه شاید تلنگری باشد به این فکر که ما باید به جای این که در ارکستر به سراغ پیانو و گیتار برویم، سازهای ایرانی داشته باشیم.»
او همچنین میگوید که «سلانه» از روی احساسات شخصی‌‌اش و با همراهی «سیامک افشاری» -سازنده‌ی ساز- به وجود آمده است.
«سلانه» را می‌توان شبیه یک ساز قدیمی با نام «عود دسته‌بلند» دانست که دارای سه سیم است؛ این سازِ زخمه‌ای 12 سیم دارد. 6 سیم اصلی کوک می‌شوند و ملودی با آنها اجرا می‌شود و 6 سیم رزنانس یا طنین هم دارد که روی آنها انگشت گذاری نمی‌شود؛ بلکه برای تقویت هارمونیکهای دستگاهی و نت‌ها به کار می‌رود.
او همچنین تغییراتی در سازِ «شورانگیز» که به سفارش «علی تجویدی» توسط «ابراهیم قنبری‌مهر» ساخته شد، داده است. «شورانگیز» دارای شش سیم است، اما کاسه آن از سه‌تار بزرگتر است و به لحاظ سایز شبیه کاسه تنبور است.
«شاه کمان» که «کیهان کلهر» آن را ابداع کرده، کمانچه‌ای با ۸ سیم واخوان است صدایی مابین کمانچه و چنگ می‌دهد. در واقع دامنه صدای این ساز ۵ پرده از کمانچه پایین‌تر است و صدای بم‌تری دارد. او 15 سال صرفِ ساختِ این ساز کرده است.
«کیهان کلهر» درباره‌ی «شاه کمان» گفته است: «سال‌ها پیش با یک سازنده ساز با نام «پیتر بیفن» در استرالیا آشنا شدم که او سازی شبیه به سازهای موسیقی ایرانی با کاسه‌ای شبیه به کمانچه یا سه تار ساخته بود که دسته ای بلند داشت که صدای خوبی می‌داد. از همان زمان به بعد به اتفاق پیتر بیفن طرح ساخت «شاه کمان» را ریختم.»
«داریوش طلایی» نیز ساز «نوتار» را ابداع کرده است. طلایی میگوید که ساز تار به عنوان مهمترین ساز ملی ایرانی به‌رغم تمامی ویژگیهای برجسته خود، حداقل از نظر ساختار، برای مطرح شدن در سطح جهانی دارای موانعی چون گرانی، شکل غیرارگونومیک و دشواری حمل‌و‌نقل به دلیل ابعاد نامتقارن است و به همین خاطر او به فکرِ رفع این مواضع و در‌نهایت ساختِ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سازی با نام «نوتار» افتاده است: «نوتار در واقع همان تار سنتی ایرانی است که در کاسه آن تغییرات شکلی و آکوستیکی انجام شده که نه‌تنها از خصوصیات آکوستیکی آن کاسته نشده؛ بلکه صدادهی آن سالم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر و هارمونیکهای آن مرتب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر شده است.»
این ساز به گونهای طراحی شده که به عنوان یک وسیله موسیقی از جهات مختلف، همچون «سهولت حمل‌و‌نقل»، «سلامتی نوازنده»، «محیط زیست»، تبدیل به‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سازی بسیار کاربردی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر برای عرضه به صحنه جهانی باشد.
تخصص «محمدرضا ایلدار ژاله» بیشتر در ساختن تار و سه‌تار است؛ اما نوآوری‌هایی نیز در زمینه ساخت و صدادهی سازها انجام داده است. از جمله سازهای ابداعی او می‌توان به دلنواز (سازی مضرابی با صدایی ما بین تار و سه‌تار)، مراژ (دارای ۳ سیم با صدای بم)، نسیم (۶ سیم، نوازندگی مثل تار با صفحه ارتعاش از چوب کاج)، نرگس (دارای ۳ سیم با صدای بم، قدرت اجرا مثل تار) و سازهای آرشه‌ای چون دل گشا (سوپرانو و باس)، دل انگیز، دل آویز (آلتو)، ژاله (سوپرانو و آلتو)، صدف، دلنشین، دل‌آرام یا «هوره» و همچنین ساز لیر (ترکی) اشاره کرد.
«پژمان حدادی» نیز نسل جدیدی از دف با پوست مصنوعی را ساخته است. این دف‌ها از نظر صدادهی همانند دف با پوست طبیعی عمل می کنند و علاوه بر این از ویژگی کوک شدن و تغییر کوک نیز برخوردار هستند. او در این باره گفته است: «یک شرکت آمریکایی تولیدکننده سازهایی با پوست مصنوعی است که من به آنها طرح کشیدن پوست روی دف و تنبک را پیشنهاد کردم و آنها بعد از تجربیات فراوان و رسیدن به پوستی با ضخامت خاص توانستند دفی تهیه کنند که صدایش بسیار نزدیک دف‌هایی با پوست طبیعی است.»
صدادهی و خراب نشدن پوست در شرایط آب و هوایی مختلف از ویژگیهای این ساز است؛ ضمن آنکه دیگر این سازها قابلیت کوک شدن آنها پیش از اجرای برنامه است که با کشش‌های مختلف پوست روی ساز به دست می‌آید.
«فریم درام»ها یا «دوایر کوکی» دیگر سازهای ساخته شده توسط این نوازنده است: «چنان که همه می‌دانیم پوست یا افت می‌کند یا ممکن است صدایش در طول اجرا تغییر کند. بنابراین من به دنبال پوست‌های مصنوعی‌ای بودم که هم گرمای صدایش به صدای پوست‌های طبیعی نزدیک‌تر باشد و هم بتواند حجم صدای سازهای کوبه‌ای را در اجرا افزایش دهد. تا اینکه با پوست‌های شرکت Remo آشنا شدم. علاوه بر این به دنبال پایه‌هایی برای این سازها بودم که پس از آزمون و خطاهای فراوان با پایه‌های درامز، به پایه‌های امروزی این سازها رسیدم که هم حمل و نقل آنها آسان‌تر است و هم به راحتی می‌تواند در هر موقعیتی تنظیم شود.»
دوایر کوکی «پژواک» درگذشته با نام «پنداریک» شناخته شده بود. پوست این دوایر ساخت شرکت Remo است که مواد اولیه آن از الیاف مصنوعی مایلار ساخته می‌شود. از خصوصیات این پوست‌های مصنوعی کیفیت صدا دهی گرم، پر حجم و مطلوب است که صرفا به منظور استفاده در سازهای کوبه‌ای ساخته می‌شوند و قبل از ارائه‌ی نهایی از آزمایشات زیادی عبور می‌کنند. مقاومت بسیار بالا از دیگر خصوصیات این پوست است و در شرایط متفاوت آب و هوایی هیچگونه تغییری نمی کند که نتیجه آن صدایی ثابت و یکسان است.
«بهروز بیگی» ساز یسنا را که یک سازی بادی است و امکان نواختن موسیقی دستگاهی و گام کروماتیک را دارد، ابداع کرده است. محمدرضا درویشی و حسین علیزاده این ساز را تایید کرده‌اند.
«نوبانگ» ساخته‌ی «امیرحسین طریقت» نوعی ساز کوبه‌ای شبیه به تنبک است که علاوه بر صدای تنبک، صدایی نزدیک به سازهای دیگری چون ضرب، کوزه، دف، تبلا و افکت های پرکاشن دارد.
«طریقت» درباره‌ی این ساز گفته است: «من برای ایجاد چنین صداهایی تغییراتی را در ساختمان ساز تنبک به وجود آورده ام؛ اول اینکه دو حفره دیگر بر روی کاسه طنینی تنبک ایجاد کرده ام که سوراخ های ایجاد شده با قطر 4 سانتی متر جواب‌گوی نیاز این ساز جدید بود. پس از اضافه کردن سوراخ ها به کناره نفیر به این فکر افتادم که اگر حلقه دف نیز داخل آن اضافه کنم شاید صدای جالبی به گوش برسد که با حلقه های چهارتایی را بیشتر پسندیدم.»
استاد «ابراهیم قنبری مهر» این ساز را تایید کرده است. این ساز همچنین مورد تایید افرادی صاحب فن چون محمود فرهمند، بهمن رجبی، حسین علیزاده، پژمان حدادی و کیهان کلهر قرار گرفته است.
-
سایت موسیقی ما , آوش مدیا -
سایت موسیقی ما , آوش مدیا -
سایت موسیقی ما , آوش مدیا -
شهرام ناظری , سایت موسیقی ما -
عالیم قاسم اف , سایت موسیقی ما -
پدرام امینی ابیانه , سایت موسیقی ما -
سالار عقیلی , ابوالفضل صادقی نژاد , سایت موسیقی ما -
سازنگار , سامان احتشامی , سایت موسیقی ما -
فردین خلعتبری , سایت موسیقی ما -
حیدو هدایتی , سایت موسیقی ما -
فرهاد فخرالدینی , سایت موسیقی ما -
شهرام ناظری , سایت موسیقی ما -
پژمان طاهری , سایت موسیقی ما -
همایون شجریان , فردین خلعتبری , سایت موسیقی ما -
مجید رضوی , سایت موسیقی ما -
رضا موسوی , سایت موسیقی ما -
سازنگار , پویا نیکپور , سایت موسیقی ما -
سایت موسیقی ما , علیرضا پور استاد -
سایت موسیقی ما , مهدی بوستانی -
گروه چارتار , سایت موسیقی ما -
سالار عقیلی , سایت موسیقی ما -
سازنگار , آزاده امیری , سایت موسیقی ما -
سایت موسیقی ما , فردین خلعتبری , علی اکبر قربانی , مانی جعفرزاده -
سایت موسیقی ما -
سایت موسیقی ما -
فرهاد فخرالدینی , علی اکبر قربانی , سایت موسیقی ما -
سایت موسیقی ما -
سایت موسیقی ما -
سایت موسیقی ما , ماکان بند -
سایت موسیقی ما -
سایت موسیقی ما -
سایت موسیقی ما -
سایت موسیقی ما -
سایت موسیقی ما -
سایت موسیقی ما -
سایت موسیقی ما -
سایت موسیقی ما -
سایت موسیقی ما -
سایت موسیقی ما -
علیرضا میرآقا , سایت موسیقی ما , سازنگار -
سایت موسیقی ما -
سایت موسیقی ما , اکسیر نوین , محمدرضا خانزاده -
سایت موسیقی ما , سهراب پورناظری , علی قمصری -
سایت موسیقی ما , اکسیر نوین , محمدرضا خانزاده -
سایت موسیقی ما , محمد بحرانی -
سایت موسیقی ما -
سایت موسیقی ما , منوچهر صهبایی -
سایت موسیقی ما -
سایت موسیقی ما , آیدین الفت -
سایت موسیقی ما
افزودن یک دیدگاه جدید