سیدسجاد حسینی : موسیقی را می توان تاثیرگزارترین هنرها بر جوامع بشری دانست. هنری که بیانگر غم ها، شادی ها، رنج ها، شکست ها، پیروزها و سایر تحولات اجتماعی هست. اما این هنر تاثیرگزار به دلیل محدودیت‌های اجتماعی و مذهبی همواره دچار مشکلات فراوران در سرزمین ما بوده است. نبود امکانات ضبط ردیف ها و هم چنین مخالفت خانواده ها با حضور فرزندانشان در کلاسهای موسیقی در دوره قاجار آموزش این هنر را با مشکلات مختلف همراه کرده است. به همین خاطر آموزش ها به صورت سینه به سینه و غیر آکادمیک انجام می گرفت از این رو ردیف ها بر اساس سلیقه و امکانات مدرسین به رست ما رسیده است. به دلیل فشارهای سیاسی از جانب حکومت ها و شرایط اجتماعی و نوع نگاه مذهبی و مخالفت کلی با این هنر که از سمت متشرعین وجود داشت برای حفظ موسیقی و ثبت و ماندگاری ردیف های آوازی از فرم ها و قالب های مذهبی نظیر تعزیه، نوحه خوانی و مناجات خوانی استفاده می شد . به همین ترتیب حیات موسیقی ما به این شکل در طول ادوار گذشته ادامه یافت بطوریکه اکثر آوازخوانان دوران قاجار و پهلوی سبقه مذهبی داشتند، برای مثال اساتید حسین خواجه امیری ( ایرج) ازخوانندگان بزرگ وصاحب سبک برنامه گلها از مکتب آوازی اصفهان و هم چنین ابوالحسن اقبال آذر(اقبال السلطان) استاد بزرگ مکتب آوازی تبریز در خوانندگی را با تعزیه خوانی آغاز نمودند. همچنین استاد گرانقدر محمد رضا شجریان نیز در کودکی زیر نطر پدر به اموختن قرائت قرآن وپروش صدای خود پرداخت. در فرهنگ معین "مناجات" به معنای راز و نیاز کردن با خداوند تلقی شده است بنابراین می توان مناجات خوانی را اینگونه تعریف. نمود: «راز و نیاز بنده و بیان عجز او به پیشگاه خداوند که با صفای قلب و رقت احساس، انجام می‌شود». از دوران انقلاب مشروطه و در طول ۱۰۰ سال اخیر خوانندگان و آوازخوان های بسیاری به خواندن مناجات بر اساس آواز اصیل ایرانی پرداخته اند که از میان آنها می‌توان به حسن عندلیب، حسینعلی نکیسا، جناب دماوندی، سید حسین طاهرزاده ، ابوالحسن اقبال آذر، جلال الدین تاج اصفهانی، سید جواد ذبیحی، اکبر گلپایگانی، محمدرضا شجریان و محمد علی کریمخانی اشاره کرد. و البته از میان آنها می‌توان از سید جواد ذبیحی به عنوان مهمترین و اثرگذارترین مناجات خوان این دوران یاد کرد. ذبیحی به مدت سی سال در رادیو به طور متناوب به اجرای مناجات، دعا و مدح ائمه اطهار پرداخت. تنوع مناجات های اجرا شده توسط مرحوم ذبیحی بسیار مهم و در خور توجه است. متاسفانه در حال حاضر به جز بخش اندکی از اجراهای ایشان بر روی نوارهای قدیمی آن هم با کیفیت نازل چیز زیادی باقی نمانده است. پس از انقلاب اسلامی ایران می توان مناجات ربنا و مثنوی افشاری با صدای استاد شجریان اشاره کرد که به دلیل توانایی بالای مرحوم شجریان و سبقه ی ایشان در قرایت قرآن بسیار مورد توجه و استقبال مردم بالاخص در ماه مبارک رمضان قرارگرفت. از دیگر آثار محبوب پس از انقلاب می‌توان مناجات سحرگهان قاسم رفعتی را نام برد که در آواز بیات اصفهان اجرا شده است. قطعه آمدم ای شاه پناهم بده (در وصف حضرت امام رضا علیه سلام) به خوانندگی محمد علی کریمخانی که در بیات کرد که از گوشه های آواز دشتی است اجرا شده نیز از ماندگار ترین و محبوب ترین بین مردم اشاره کرد. در دوران پس از انقلاب اسلامی غیر موارد قوق الذکر که بسیار شنیده شد و به نوعی شاخص محسوب می شوند تقریبا دیگر مناجاتی شاخص و ماندگاری که بر پایه آواز اصیل ایرانی باشد اجراو ضبط نشد. از سوی دیگر در سال های اخیر تحولات اجتماعی و گسترش فضای مجازی سبب شد که توجه به این هنر که بر پایه آواز اصیل ایرانی است بیشتر شده و خوانندگان جوان که فرصت تازه ای برای عرضه ی آثار و نشان دادن وجوه دیگری از توانایی های خود یافته بودند به مناجات خوانی پرداختند. از جمله این مناجات ها می‌توان به اجرای محمد معتمدی که بعدها در قالب آلبومی به نام مناجات منتشر شد و یا مناجات های امیر اثنی عشری اشاره کرد. آلبوم شهر مناجات از جمله آثاری است که با محوریت مناجات خوانی اصیل و سنتی ایرانی توسط مرکز موسیقی حوزه هنری با مدیریت میلاد عرفان پور تولید شده است وهدف آن به زعم نگارنده اشاعه مناجات خوانی با تکیه بر آواز اصیل ایرانی است که در آن ده مناجات براساس غزل های ده شاعر اعم از شاعران کلاسیک و معاصر توسط ده خواننده موسیقی ایرانی به شکل آواز بدون ساز اجرا شده است. مهمترین مشخصه این آلبوم تکیه بر مناجات خوانی اصیل براساس آواز ایرانی است که درواقع وجه تمایز آن با مناجاتهای امروزی که غالبا با رنگ و بوی موسیقی پاپ و عامه پسند و یا با تقلید از الحان و نغمات غیر ایرانی هستند متفاوت است. همانطور که گفته شد در آلبوم شهر مناجات از اشعار شاعران ایرانی قدیم و معاصر از بین سه نسل از خوانندگان موسیقی ایرانی پس از انقلاب استفاده شده است. در این آلبوم علی رغم تنوع در استفاده از اشعار شاعران و خوانندگان، به طور کلی سطح کیفی اثر حفظ شده است و با اثری قابل قبول در حوزه مناجات خوانی مواجه هستیم. در مناجات اسرار ازل محمد تقی سعیدی اشعاری از حکیم عمر خیام و حکیم نظامی گنجه ای را در دستگاه شور به خوبی اجرا کرده است. سعیدی از اساتید قدیمی مکتب اصفهان از شاگردان برجسته ی زنده یاد استاد تاج اصفهانی است. سال ها از محضر اساتید بزرگ مکتب اصفهان به ویژه تاج اصفهانی و زنده نام استاد حسن کسایی بهره مند شده است. به همین خاطر در اجرای مناجات اسرار ازل تاثیر پذیری ایشان از شیوه آواز خوانی استادش تاج اصفهانی کاملا مشهود است. از جمله نکات در خور توجه درخصوص این آواز انتخاب اشعار خیام توسط خواننده است که پیش از این برای خواندن مناجات توسط دیگر خوانندگان موسیقی ایرانی کمتر استفاده شده است. در مناجات بهار رحمت حسام الدین سراج غزلی از بیدل دهلوی در آواز شوشتری که از متعلقات دستگاه همایون است را به خوبی اجرا نموده. سراج در این اجرا غزلی از بیدل دهلوی را انتخاب نموده که تاکنون در قالب آواز اجرا نشده است و این از نکات مثبت در خور توجه در خصوص این آواز است. متاسفانه یکی از مسائلی که در آثار موسیقی ایرانی در سال های اخیر با آن مواجه هستیم استفاده از یک غزل به دفعات توسط خوانندگان مختلف برای اجرای آواز است که ازاین جنبه می توان مناجات بهار رحمت را اثری نو آورانه دانست. درمناجات مژده وصل جمال الدین منبری غزلی از حضرت حافظ را در دستگاه ماهور به خوبی اجرا نموده. منبری وجه عرفانی ومناجات گونه این غزل حافظ را به خوبی در قالب آواز برای شنونده ملموس می‌سازد. تلفیق درست شعر و موسیقی وتناسب شعر با فضای دستگاه ماهور از دیگر نکات قابل توجه در مناجات مژده وصل است. در مناجات صبح خیزان فاضل جمشیدی مثنوی ساقی نامه ی رضی الدین آرتیمانی را در آواز شوشتری اجرا کرده است. ساقی نامه پیش از این در برنامه یک شاخه گل ۱۲۸ توسط استاد اکبر گلپایگانی به صورت آواز در دستگاه همایون اجرا شده بود. همچنین استاد حسین قوامی و شهرام ناظری در زمان های متفاوت این مثنوی را به شکل ضربی خوانی دربیات اصفهان اجرا کرده‌اند. از نکات حائز اهمیت در مناجات صبح خیزان که توسط جمشیدی اجرا شد این است که هنرمند در اجرای این اثر تلاش کرده اجرایی متفاوت وبه دور از تقلید از ساقی نامه ارائه دهد که به زعم نگارنده کاملا موفق بوده واز عهده این کار به خوبی برآمده است. در مناجات آموزگار حسین علیشاپور غزلی از عطار نیشابوری شاعر و عارف نامی قرن ششم و هفتم هجری را در آواز بیات اصفهان اجرا کرده است. اگر چه خواننده آواز را خوب اچرا کرده اما حال وهوای آواز بیات اصفهان با این شعر عطار همخوانی ندارد و آواز نتوانسته معنا و وجوه عرفانی ومناجات گونه غزل عطار را برای شنونده به درستی قابل درک و ملموس سازد. شاید بهتر بود برای اجرای این قطعه هم از آواز شوشتری استفاده می شد. رسول رهو در اجرای مناجات رستاخیز اولین غزل دیوان شمس از حضرت مولانا را با مطلع "ای رستخیز ناگهان وی رحمت بی‌منتها"را در آواز دشتی که از متعلقات دستگاه شور است رابه خوبی اجرا کرده است. در این قطعه تلفیق شعر موسیقی به خوبی صورت گرفته و آواز طراحی شده توسط خواننده به خوبی با ابیات انتخابی ازشعر مولانا هم خوانی دارد. همچنین تاثیر پذیری رهو از شیوه آوازی اساتید علی اصغر شاهزیدی و زنده یاددکتر حسین عمومی که از خوانندگان برجسته مکتب اصفهان هستند در این اثر به خوبی مشهود است. می توان گفت این مناجات بیش از سایر قطعات آلبوم یاد آور حس و حال مناجات های ماه مبارک رمضان است. در مناجات حیران بامداد فلاحتی به خوبی از عهده ی اجرای یک رباعی ویک غزل از بیدل دهلوی برآمده. در مناجات ربنای نورها حمید خزایی غزلی از علیرضا قزوه را در آواز افشاری که از متعلقات دستگاه شور است را به خوبی اجرا کرده که به نوعی حال و هوای مناجات مثنوی افشاری استاد شجریان را برای شنونده یاد آور ی می کند. در دو قطعه پایانی با دو شعر از از علیرضا قزوه و میلاد عرفان پور با نامهای خواب گردان و ملکوت مواجه هستیم که توسط سید محسن حسینی و هادی فیض آبادی در دو دستگاه همایون و ماهور اجرا شده است. اگرچه حال و هوای این دو شعر و همینطور شعر ربنای نورها که در که در قطعه پیش از این از این دو قطعه اجرا شده نسبت به بقیه اشعار آلبوم متفاوت است اما هر دو شعر از حال و هوای معنوی بسیار خوبی برخوردار بوده و با توجه به نحوه تلفیق شعر و موسیقی در آوازها توسط خوانندگان و همینطور اجرای خوب و قابل قبول آوازها توسط آنها ماحصل کار بسیار تاثیرگذار بوده و شنونده را با خود همراه می کند.