موسیقی ما - تا امروز چهار روز از جشنواره‌ی موسیقی فجر می‌گذرد؛ جشنواره‌ای که در کنار تمام نقاط قوت و ضعفش، در بخش بین‌الملل خوش درخشیده و از حضور چهره‌های مطرح بین‌المللی بهره برده و نمونه‌اش «شهید پرویز خان» است. سیتارنوازِ هندی که برای دومین سال است که به ایران آمده تا در جشنواره‌ی موسیقی فجر بنوازد. «پرویز خان» همانی است که انتظار می‌رود. مردی با تمامِ خصوصیاتِ یک هنرمندِ هندی. خونگرم و مهربان. او حالا در آستانه‌ی 60 سالگی است؛ اما اگر با او هم‌صحبت شوید؛ محال است که از روحیه‌ی جوان و جست‌وجوگرش مبهوت نشوید. سیتارنوازِ برجسته تا کنون جوایزِ مهمی در دنیا برده است: «سنگیات ناتاک، سور شینگارا، کومار گاندراوا ساممن، AIR و . .. کنسرت‌های بسیاری را در اروپا، اتحاد جماهیر شوروی، کانادا، آفریقا، شرق میانه، آمریکا و استرالیا برگزار کرده است؛ بنابراین وقتی می‌گوید اجرایش در ایران برایش تجربه‌ای زیبا و بدیع بوده، باید خوشحال بود.  او را یکی از پیشگامان سبک موسیقایی ایتاوا می‌شناسند که با نوازندگی خلاقانهٔ ریتمیک، تانتراکاری را به سنتی که بسیار متکی بر شیوه‌های آواز سنتی (گایاکی) است، معرفی می‌کند؛ با او درباره‌ی این اجرا به گفت‌وگو نشسته‌‌ایم:‌
 

• شما یکی از مهم‌ترین چهره‌های کنونی موسیقی هند هستید که در دنیا نیز آوازه‌ی بسیاری دارید، به نظر شما توجه دنیا به موسیقی هند از چه زمانی آغاز شد و بعد از این سال‌ها به چه علت ادامه پیدا کرده است؟

توجه به موسیقی هند در دنیا بسیار آرام آغاز شد. این موسیقی در ابتدا تعدادِ کمی مخاطب در سراسر دنیا داشت؛ درواقع این موسیقی مخاطبانِ‌عام نداشت و تنها بخشی از پژوهشگران یا علاقه‌مندان به موسیقی و فرهنگ هند به آن توجه می‌کردند؛ اما به تدریج توجه به این موسیقی زیاد شد. توجهی که نه تنها توسط تعداد وسیع‌تری از فرهنگ‌شناسان رخ داد که حتی مخاطبان عام‌تر را نیز درگیر خود کرد. دلیلِ این ماجرا را هم نمی‌توان در چیزی جز در خود این موسیقی و هنرمندان فعال در آن جست‌وجو کرد. موسیقی ما، پتانسیلِ بسیار بالایی دارد و در کنار آن می‌تواند برای هر کسی که آن را می‌شنود، دل‌نشین باشد. همین عوامل بود که سبب شد موسیقی ما، به عنوانِ یک زبانِ جهانی توسط یک خردِ جمعی در دنیا مورد قبول قرار ‌گیرد. من اصرار دارم که توجه به این موسیقی را در دو بخش جداگانه بررسی کردم؛ یک بخش توسط موسیقی‌پژوهان و متخصصانِ فن است که همان‌طور که گفتم به خاطر غنای این نوع موسیقی است. حتما می‌دانید که موسیقی ما جزو قدیمی‌ترین موسیقی‌های دنیاست که ریشه‌ای عمیق در تاریخِ این سرزمین دارد و بسیاری از موسیقی‌‌های دیگر به صورت مستقیم و غیرمستقیم از آن بهره گرفته‌اند و به همین خاطر مورد توجه متخصصان و اهالی موسیقی است و بسیاری از بزرگ‌ترین موزیسین‌های غربی از آن در آثارِ خود بهره گرفته و آثار بسیاری را با استفاده از آن خلق کرده‌اند و از آن طرف تمامِ برگزارکنندگان فستیوال‌های مهمِ دنیا می‌خواهند از موسیقی ما بهره بگیرند؛ اما همان‌طور که گفتم این موسیقی علاوه بر قدرتِ‌ خویش، از یک لطافت و زیبایی عمیقی برخوردار است که می‌تواند یک مخاطب عادی- هرچند که با این فرهنگ نیز آشنا نباشد- به خود جلب کند.
 

• شما به نقش فعالان و هنرمندان این موسیقی نیز اشاره کردید.

بله؛ از گذشته‌های دور تاکنون، موزیسین‌های بسیار با استعدادی در هند زندگی می‌کنند که خود نقش مهمی در فراگیر شدنِ این نوع موسیقی دارند. موزیسین‌های هندی پشتکارِ بسیاری در اعتلای موسیقی سرزمین خود دارند. ما با موسیقی زندگی می‌کنیم و این هنر برایمان چون آیینِ باشکوهی است که در تمامی بخش‌های زندگی‌مان حضوری موثر دارد و خواه‌ناخواه دنیا نیز مقهورِ آن می‌شود.
 

• نقش راوی شانکار و ولایت‌خان در جهانی شدن موسیقی هند را چه می‌دانید و به نظرتان اگر موسیقی ایران نیز بخواهد تا این اندازه جهانی شود، چه راهکاری باید طی کند؟

«راوی شانکار» یکی از بزرگ‌ترین و محبوب‌ترین موزیسین‌های سرزمین ماست که دنیا هم او را شناخت و در مقابلِ هنرش تعظیم کرد. ممکن است خیلی‌ها شناخته‌شدنِ «شانکار» را به خاطرِ کارهای بین‌المللی‌اش بدانند؛ اما یادتان نرود که او یکی از بزرگ‌ترین چهره‌‌های موسیقی هند و جهان بود که اگر دیگرانی چون بیتلزها با او کار کردند؛ این موسیقی و هنر او بود که به کارِ آنان غنا داد، «شانکار» دروازه‌ای برای معرفی بیشتر توانایی‌های موسیقی سرزمین ما شد و ما همچنان او را یکی از بزرگ‌ترین گنیجنه‌های هنری و ملی خودمان می‌دانیم. او نقش مهمی در معرفی موسیقی ما به دنیا داشت؛ راهی که البته دیگر موزیسین‌های هندی نیز به بهترین شکل ادامه دادند. مساله ساده است؛ اگر موزیسین‌های بعد از او نمی‌توانستند مهارت و قدرت و حرف‌های تازه‌ای را برای دنیا نمایش دهند؛ به شکل طبیعی این اتفاق ادامه پیدا نمی‌کرد؛ اما به نظرِ من اگر موسیقی ایران هم می‌خواهد تا این اندازه در جهان مطرح شود؛ باید بیش از پیش در صحنه‌های جهانی حضور داشته باشد. البته شما هم موسیقی‌دانان بزرگی دارید که در این سال‌ها در دنیا اجراهای متعددی داشته‌اند و من هم چند تا از آنها را می‌شناسم و از هنرشان لذت می‌برم؛ اما این موسیقی باید در دنیا دیده شود. باید مدام صدایش روی صحنه‌های جهانی شنیده شود. راوی شانکار و ولایت‌خان، زمانی که برای اولین بار به امریکا رفتند؛ هیچ‌کس آنها را نمی‌شناخت. شاید برایتان تعجب‌آور باشد؛ اما اینها در پارک‌ها موسیقی می‌نواختند و اندک اندک مردم با آنها و کارشان آشنا شدند.
 

• باورنکردنی است.

بله خیلی! ببینید اگر یک موزیسین بخواهد در دنیا مطرح شود؛ اول از همه اینکه باید با استعداد باشد؛ تا زمانی که شما استعداد و توانایی نداشته‌ باشید؛ حتی اگر تمامِ دنیا هم به کمک شما بیاید؛ کاری از پیش نخواهید برد. این شرطِ ابتدایی است؛ اما بعد از آن باید تلاش کنید. باید مدام سفر کرد. مدام روی صحنه‌های جهانی بود. فستیوال‌ها خیلی خوب است و می‌تواند راهِ مهمی برای شناسایی این موسیقی باشد؛ اما شما «شانکار» را یادتان بیاید. همان راهی که او رفت. شما باید خودتان اول هنرتان را به جهان نشان دهید. توانایی‌هایتان را ثابت کنید؛ بعد فستیوال‌ها و موزیسین‌های مهمِ دنیا خودشان به سمتتان خواهند آمد و اندک اندک موسیقی‌تان جهانی خواهد شد.
 

• شما ششمین نسل از خانواده‌ای هستید که همه‌شان سیتار نواز بوده‌اند؛ موسیقی در سرزمین شما تا چه اندازه موروثی است؟‌

خیلی زیاد. موسیقی مهم‌ترین چیزی است که ما می‌توانیم از خانواده‌هایمان به ارث ببریم. نمی‌دانم در سرزمین‌های دیگر چگونه است؛ شاید شما خودتان بتوانید سازی یاد بگیرید و در آن حرفی برای گفتن داشته باشید؛ اما در سرزمین ما، موسیقی یک ارث بزرگ است. زمانی که از من پرسیده می‌شود که شما چند سال است که موسیقی می‌نوازید؛ من می‌گویم: «350 سال.» من هفتمین نسلِ این موسیقی هستم – نه ششمین- و همین موضوع در کار من تاثیر بسیار زیادی داشته است.
 

•  موسیقی در هند همچنان به اندازه‌ی گذشته در زندگی مردم عادی جریان دارد؟ اصلا جایگاه موسیقی در فرهنگ عامه‌ی سرزمین شما چیست؟‌

حتی بیشتر از گذشته؛ زندگی ما بدون موسیقی اصلا امکان‌پذیر نیست. موسیقی ما مختصاتِ خودش را دارد؛ ببینید در خیلی از جاهای دنیا، موسیقی کلاسیک آن سرزمین، حالا مخاطبان محدودی دارد؛ شما به موسیقی غرب نگاه کنید؛ یک موسیقی که برای مردمِ سرزمین‌شان بوده، حالا مخاطبان خاصی دارد و به سالن‌های محدودی رفته است؛ شما اگر بخواهید باخ یا بتهوون بشنوید؛ باید به سالن کنسرت بروید؛ اما موسیقی سرزمین ما همان موسیقی بومی‌مان است که به شکلی کاملا پاپیولار و کلاسیک توسط تمام مردمانمان زمزمه می‌شود. موسیقی ما، خود زندگی‌مان است. من خیلی خوشحالم که هر چه زمان می‌‌گذرد، مردم ما به اهمیت موسیقی بیشتر پی می‌برند. شما کافی است در خیابان‌های هند – هر شهرِ آن- راه بروید و مشاهده کنید که چقدر مردم از طبقات مختلف با موسیقی همراه هستند. ما همیشه در حال خواندن و نواختن هستیم. موسیقی بخشی از آیین زندگی کردنِ ماست.
 

• درباره‌ی سبک موسیقی‌تان – ایتاوا- توضیح می‌دهید؟‌

مکتب‌های موسیقی متنوعی بر پایه‌ی ساز تخصصی من – سیتار- وجود دارد که «ایتاوا» هم یکی از آنان است؛ اما این مکتب را باید بشنوید و بنوازید؛ این حس را من نمی‌توانم در قالب کلمات برای شما توضیح دهم.
 

• موسیقی هند در این سال‌ها و بعد از مواجهه با موسیقی‌های دنیا چه تغییراتی کرده است؟ اصلا تغییری کرده یا همچنان بر سنت‌های گذشته‌ی خود پای‌بند بوده است؟

همان‌طور که گفتم موسیقی هند یک موسیقی کامل است. من می‌توانم با یک نوازنده‌ی طبلا کاری انجام دهم که شما یک موسیقی کامل بشنوید؛ دو ساز در فرهنگ موسیقایی ما کاری می‌کند که ممکن است دیگران با یک ارکستر کامل هم نتوانند آن را به صورت جامع ارایه دهند. با تمامِ اینها اگر این ادعا را انجام دهم که موسیقی ما در این سال‌ها، هیچ تغییری نکرده است؛ اشتباه است. خود من در کشورهای مختلف با نوازندگان متفاوتی از سرزمین‌های گوناگون نواخته‌ام و از آنها چیزهای زیادی یاد گرفته‌ام؛ اما  به یک اصل ایمان دارم؛ شما می‌توانید تکنیک‌تان را تا می‌توانید ارتقا دهید. می‌توانید از متدهای جدیدتری استفاده کنید؛ اما فراموش نکنید زمانی موسیقی شما بر دیگران تاثیر می‌گذارد که از درون شما برآمده باشد. البته این اعتقاد من است؛ من فکر می‌کنم سازم تا زمانی که از وجود من و فرهنگی که در آن بزرگ شده و زندگی کرده‌ام، سرچشمه بگیرد؛ می‌تواند برای دیگران دل‌نشین باشد و تاثیرگذاری بیشتری داشته باشد.
 

• بسیاری از موزیسین‌‌های غربی در آثار خود از موسیقی هند بهره گرفته‌اند؛ این مساله را چطور ارزیابی می‌‌کنید؟

خب خوشحالم خیلی زیاد. برای شما به عنوان یک موزیسین چه چیزی می‌تواند از این بهتر باشد که مردمِ وسیعی از سراسرِ دنیا به شکل‌های مختلف، هنرتان را بشناسند و آن را گوش کنند. من فکر می‌کنم این برای ما بسیار تحسین‌برانگیز است که می‌بینیم موزیسین‌های سرزمین‌های دیگر از موسیقی ما بهره می‌گیرند و استفاده می‌کنند. امیدوارم این اتفاق هر روز بیشتر از گذشته رخ دهد. من خیلی خوشحال خواهم شد که یک جوانِ امریکایی یا ایرانی، این موسیقی را بشنود و از آن بهره بگیرد. فکر می‌کنم هم این اتفاق دارد می‌افتد و هر روز هم بیشتر خواهد شد.
 

• ما ایرانی‌ها بیشتر از سازهای هندی، طبلا و سی‌تار را می‌شناسیم، درباره‌ی سازهای دیگر هند هم توضیح می‌دهید؟

خب ما سازبندی گسترده‌ای داریم که به راحتی نمی‌توانم درباره‌ی آن توضیح دهم؛ فقط اینکه ساز من یک ساز زهی است و ما انواع مختلفی از سازهای زهی چون سارود و ویولون داریم. «سیتار» توسط «حضرت امیرخسرو» اختراع شده و دسته‌ای بلند و کشیده و یک کاسه دارد. این ساز هفت سیم اصلی و ۱۱ تا ۱۳ سیم همراه دارد. «طبلا» هم به نوعی اجراکننده زبان ماست. سنتور هم داریم که مشابهت‌هایی با سنتور شما دارد. ما هرچه را که می‌خواهیم بیان کنیم، می‌توانیم با سازهایمان بگوییم.
 

• نظرتان درباره‌ی اجرا در ایران چطور بود؟

من خیلی راضی بودم و این یکی از بهترین اجراهایی بود که تاکنون انجام داده‌‌ام. شما می‌دانید که من در کشورهای مختلفی نواخته‌ام. در شرق و غربِ جهان؛ اما حس و حالی که از این اجرا دریافت کردم، برایم بسیار زیبا و تاثیر گذار بودند. خب من سال گذشته هم در جشنواره‌ی موسیقی شما حضور داشتم؛ اما گویا در آن برنامه، یک تغییری به وجود آمده بود و ما در سالنی اجرا کردیم که مخاطبان زیادی از آن اطلاع نداشتند؛ اما این اجرا بسیار خوب و باشکوه برگزار شد و من امیدوارم که دوباره در ایران اجرا داشته باشم. من موسیقی و فرهنگ سرزمین شما را تا حدودی می‌شناسم و می‌دانم که فرهنگ شما یکی از غنی‌ترین فرهنگ‌های جهان است و امیدوارم که جهان هم با این موسیقی و فرهنگ بیشتر از گذشته آشنا شود.