موسیقی ما – راضیه غنجی: محسن نفر آهنگساز، نوازنده تار و سه تار مدتی پس از ارتحال امام خمینی (ره) آلبوم «یاد یار» را با صدای حسام‌الدین سراج منتشر می‌کند. او در این آلبوم آهنگسازی، سرپرستی گروه و تکنوازی تار را به عهده می‌گیرد، این اثر در برگیرنده اشعار مولانا، حافظ و اشعار امام خمینی (ره) است که در رثای بنیانگذار جمهوری اسلامی اثری ماندگار می‌شود.

 محسن نفر آهنگ‌های این آلبوم را قبل از ارتحال امام (ره) می‌سازد و کشف آن را در دفتر آهنگ‌هایش، محبت و توجهی از سوی خدا به مناسبت ارتحال امام می‌داند. نفر، از‌‌ همان دوران کودکی در خانواده‌ای رشد می‌کند که مسائل انقلابی برای او حائز اهمیت بوده تا جایی که تنها ۱۵ سال بیشتر نداشت که محمدرضا شاه پهلوی از هنرستان عالی موسیقی ملی بازدید می‌کند، هنگامی که وارد می‌شود «نفر» تنها کسی است که می‌نشیند، تار می‌زند و اهمیتی به حضور شاه نمی‌دهد.

 او در خاطره‌ای دیگر از آن دوران یاد می‌کند: روزی هویدا نخست وزیر هم به این هنرستان می‌آید و بعد از ورود به کلاس با بی‌اعتنایی «نفر» روبه‌رو می‌شود که حتی تا نیمه هم بلند نمی‌شود. هویدا نگاهی از سر غضب می‌کند و ماجرا را از مدیر مدرسه جویا می‌شود. ممتاز و برجسته بودن او در مدرسه، مدیر را ترغیب به بهانه‌های مکرر می‌کند و حالا امروز «نفر» تنها لطف و عنایت خداوند را واسطه‌ای می‌داند که توانسته از آن شرایط جان سالم به در ببرد. او آلبوم‌های «یاد یار»، «وصل مستان»، «باغ ارغوان» و «شمس‌الضحی»، «فکر نو»، «یاس»، «خاکستری»، «آبی» و... را در کارنامه خود دارد. حال امروز در روزهای پایانی بهار ۹۰ به سراغش رفتیم تا در آستانه سالروز ارتحال بنیانگذار جمهوری اسلامی گفت‌وگویی با وی داشته باشیم که ماحصل آن از نظرتان می‌گذرد.

• از روند ساخت و تولید آلبوم «یادیار» که در سوگ امام ساخته شد بگویید؟

ارتحال امام (ره) بهانه به ظهور رسیدن و عملی شدن آهنگ‌هایی است که قبل از این حادثه ساخته شده بود. زمانی که من این آهنگ‌ها را می‌ساختم گویا قرار بوده برای این حادثه باشند. فقط هجرت امام فضایی را فراهم کرد تا این آهنگ‌ها باز‌شناسی و ادراک شوند و در رثای ایشان قرار گیرند و خاصه اینکه حق مطلب را ادا کنند. اشعار این آلبوم در برگیرنده دو تصنیف از مولوی است که می‌گوید: «بی‌همگان به سر شود بی‌ تو به سر نمی‌شود/ داغ تو دارد این دلم جای دگر نمی‌شود» البته بر روی این شعر بعد از انقلاب دیگران هم کار کرده‌اند اما نه برای این مناسبت و اگر شما از اهل نظر جویا شوید معتقدند این آثار رنگ و بوی دیگری دارد.

غزل دیگری هم از دیوان شمس است که می‌گوید: «ای یار من‌ای یار من‌ای یار بی‌زنهار من /‌ای دلبر و دلدار من‌ای محرم و غمخوار من/خوش می‌روی در جان من خوش می‌کنی درمان من/‌ای دین و‌ای ایمان من‌ای بحر گوهردار من» گویی همه این اشعار در وصف امام سروده شده است، فقط این اتفاق بستری را فراهم کرد تا این آثار به ظهور برسند و حق مطلب را ادا کنند. همچنین غزلی از حافظ که می‌گوید: «هرگزم نقش تو از لوح دل و جان نرود هرگز از یاد من آن سرو خرامان نرود» حالا ببینید تا چه حد این سوگ توانسته به این سوگواره‌ها معنا ببخشد و به آن جلوه بدهد. البته در متن کار نیز از اشعار خود حضرت امام بهره برده‌ایم که به صورت ساز و آواز است و ما به آن سؤال و جواب می‌گوییم. یعنی آنچه خواننده می‌خواند تکنواز پاسخ می‌دهد. آن قسمت روی اشعار امام قرار گرفته و تأثیرگذار است. این آثار با عشق ساخته شده‌اند.

وقتی در آن موقعیت قرار می‌گیرید و آن خبر تلخ را می‌شنوید لحظه سهمگینی است، از دست دادن عزیزی که مرجع و رهبر است و تمام آرزو‌ها و آمال آدمی در وجود او نقش بسته و خواسته تمام مسلمانان در او به منصه ظهور رسیده و به واقعیت پیوسته است، وقتی کسی که تا این حد در همه جامعه تجلی و عظمت دارد از دنیا می‌رود آدمی بهت زده می‌شود و می‌ماند که چه باید بکند. در همین بحبوحه وقتی به آثارم نظر کردم متوجه شدم آثاری را ساخته‌ام که آن موقع آن‌ها را کشف کردم و می‌تواند در روایت غم هجران حضرت امام نقش کوچکی در دنیای موسیقی داشته باشد. قدمی هرچند کوچک و ناچیز برای جامعه غمزده و سوگوار به مناسبت ارتحال این مرد الهی.

• قطعات آلبوم «یاد یار» در عین حزن‌انگیزی، حسی حماسی را به همراه دارد، غم روایت شده در این ملودی‌ها با حسی حماسی و قاطعانه منتقل می‌شود و دقیقاً این فضای سوگ را برای بزرگمردی همچون امام نشان می‌دهد.

معجزه این کار هم دقیقاً همین نکته است که قبل از اینکه ایشان از دنیا بروند آثاری ساخته شده که با غم و اندوه توأم با حرکت و حماسه است. برکت وجود امام این زخمه را به ما زد که این آثار را کشف کنیم. همین طور به لحاظ شعر نیز انتخاب‌هایی صورت گرفت که حق مطلب را در رثای امام (ره) ادا کرد. بعد از ارتحال امام بسیاری از شاعران در هجران ایشان اشعاری را سرودند و من معتقدم خیر و برکت و نگاه ویژه‌ای که امام به ما داشتند این معجزه را ایجاد کرد. زیرا این امکان هم وجود داشت که من اصلاً دفتر آهنگ‌هایم را ورق نزنم و‌‌ همان لحظه به صرافت بیفتم که اثری برای این اتفاق بسازم از طرفی یک هنرمند در کار تخصصی خود باید امضایی داشته باشد تا یک اثر هنری را منحصر به او کند. شما اگر آثاری از من همچون شمس الضحی و یا وصل مستان را گوش کرده باشید بر این عقیده خواهید بود که این فضا نیز در آن‌ها هست.

• چطور خوانندگی این اثـر بــه حسام‌الدین سراج سپرده شد و دلیل انتخاب وی چه بود؟

دلیل همکاری من با او به دو مورد بر می‌گردد یکی اینکه من و آقای سراج با هم رفاقت داشتیم و دیگر اینکه تهیه کننده کار پیشنهاد داده بود که ایشان بخوانند و این انتخاب خوبی بود.

• شعر امام چقدر قابلیت آهنگسازی را دارد و چرا آهنگسازان کمتر سراغ این اشعار رفته‌اند.

اصولاً یک آهنگساز شعر شاعری را برای آهنگسازی برمی‌گزیند که هم آن شعر را قبول داشته باشد و هم به آن شاعر علاقه‌مند باشد. اگر آهنگسازی شعر را قبول نداشته باشد نمی‌تواند روی آن کار کند و یا اگر هم بر آن کار کند حتماً نتیجه خوبی نخواهد داشت. نکته دیگر اینکه عظمت و وجود شخص امام (ره) برای همگان احتیاطی را به وجود می‌آورد که با توجه و احترام به سمت آثار ایشان بروند و اگر کسی نیز بخواهد از شعر ایشان استفاده کند باید از توانایی و تخصص بالایی برخوردار باشد تا بتواند به ساحت ایشان نزدیک شود. در عین حال این ترس و احتیاط همواره این ذهنیت را برای او به همراه خواهد داشت که بهترین کار را انجام دهد و غفلتی در ساخت آن نداشته باشد.

• لحظه شنیدن خبر ارتحال امام (ره) چه حسی داشتید؟

ترکیبی از حزن و اندوه و از دست دادن شخصی که انسان به او متکی است و احساس می‌کند همه حیات، آبرو و عزت اجتماعی سیاسی را از او دارد. شخصی که موجب اعاده حیثیت یک جامعه است. هم مرجع تقلید بنده بوده، هم مراد من بوده و هم دوستش داشتم و ایشان ناگهان ما را تنها گذاشتند و این ضربه سنگینی است. بعد از شنیدن این خبر اندوه و احساس تنهایی به من دست داد که با بهت زیاد همراه بود؛ البته الحمدلله از آنجایی که همواره دست خدا بر سر این ملت بوده است، با انتخاب جانشین بر حق او تمام دلواپسی‌ها از میان رفت، اما عشق امام همواره پابرجاست و متن شور و حال عمومی زندگی من را دربر‌می‌گیرد و به قول شاعر (هرگزم نقش تو از لوح دل و جان نرود هرگز از یاد من آن سرو خرامان نرود).

• نگاه امام خمینی (ره) به عنوان رهبر و بنیانگذار جمهوری اسلامی به موسیقی چگونه بود؟

وجود امام (ره) در همه صحنه‌ها و جنبه‌ها متفاوت بود و موضعگیری‌های ایشان در حوزه‌های مختلف فرهنگی، سیاسی و اجتماعی متمایز و مستقل از همگان بوده است. در این خصوص نیز ایشان اولین کسی بودند که رأی به حلیت موسیقی دادند. پیش از ایشان اگر کسی هم سخنی از حلیت موسیقی گفته است، بیان نکرده و ما نمی‌دانستیم و در اکثر رساله‌ها صحبت از حرمت موسیقی بود. اما ایشان اولین شخصی بود که رأیشان به موسیقی مثبت بود و اعلام نیز شده است و این اعلام هم بعد از شهادت شهید مطهری رخ داد. از آن پس اهل موسیقی با جرأت و دلگرمی بیشتری به فعالیت موسیقی پرداختند و نهادهای مربوط به موسیقی توانستند فعالیت‌هایشان را در حوزه موسیقی ادامه دهند.

ضمن اینکه نظام جمهوری اسلامی برای امام از اهمیت بسزایی برخوردار بود و حفظ نظام را از اوجب واجبات می‌دانستند. بنابراین در این نظام هر آنچه که بتواند در خدمت نظام قرار بگیرد برای ایشان قابل قبول است. به عقیده من به موسیقی هم از این نقطه نظر می‌نگریستند، از نظر ایشان موسیقی می‌تواند برای نظام خدمتگزار باشد و در خدمت آن قرار بگیرد و قابلیت این را داشته باشد که به تحکیم مبانی و پایه‌های اصلی نظام نقش معین و مددکار داشته باشد و اگر می‌خواست نقش مضری داشته باشد قطعاً مثل خیلی از چیز‌ها، جلوی آن را می‌گرفتند. اما تشخیص دادند که موسیقی نقش مثبتی را در جامعه و در نظام جمهوری اسلامی ایفا می‌کند و امام اهمیت ویژه‌ای به فرهنگ و هنر می‌دادند. خوشبختانه مقام معظم رهبری نیز برای فرهنگ و خدمات فرهنگی به تبعیت از امام خمینی (ره) اهمیت قائلند و من به عنوان جزیی از جامعه موسیقی خوشحالم موسیقی چنین نقش مهمی دارد و قابلیت این را که می‌تواند فعالیت کند، نفس بکشد و به بقای جمهوری اسلامی در بعد فرهنگ و هنر کمک کند.

• آیا این نگاه همچنان وجود دارد؟

قطعاً همین طور است. اگر غیر از این بود قطعاً حرکت آن را متوقف می‌کردند. نگاه مثبت به موسیقی همچنان ادامه دارد. من به عنوان عضوی از جامعه موسیقی که در این زمینه فعالیت می‌کنم و در عین حال به تمام مبانی جمهوری اسلامی عشق می‌ورزم، معتقدم باید دست نوازش بر سر اهل موسیقی بیش از پیش کشیده شود و یک مهرورزی و توجه عمیق‌تری به موسیقی و اهل موسیقی اعمال شود که اگر چنین شود خدمات از سوی اهل موسیقی، به مراتب بیشتر و عمیق‌تر خواهد شد. امروز این نیاز احساس می‌شود و زمانش هم فرارسیده است. اکنون که ۳۲ سال از انقلاب می‌گذرد، موسیقی اگر می‌توانسته برای نظام جمهوری اسلامی یار وفاداری باشد امتحان خود را پس داده و وفادار بوده است. پس نتیجه مهرورزی نظام این خواهد بود که خدمات شایسته‌تر و آثار فاخر و بزرگی از سوی اهل موسیقی ساخته شود و دلگرمی بیشتری میان اهل موسیقی ایجاد شود.

در عین حال باید این نکته را در نظر گرفت فعالیت موسیقی در جامعه ما متفاوت از فعالیت موسیقی در هر کشور دیگر است. در این نظام عده‌ای عاشقانه و با علاقه کار خود را انجام می‌دهند چراکه در یک نظام اعتقادی آدم‌ها باید خود را در چارچوب آن اعتقادات قرار دهند. اگر اینطور نکنند خلاف جریان رودخانه حرکت کرده‌اند. موسیقی در همه زمینه‌ها کارکرد دارد‌. موسیقی برای سرگرمی، موسیقی برای اطفای هیجانات، موسیقی برای گذراندن وقت. از آن طرف بخش‌های مثبت موسیقی، موسیقی‌های فکری است. درست مثل شخصی که کتاب به دست می‌گیرد و مطالعه می‌کند و به آن می‌اندیشد. کتاب خواندن آداب دارد و شرط اصلی آن این است که فرد اندیشه و تفکر کند. موسیقی‌های فکری هم نیاز به تفکر دارند. بسیاری از موسیقی‌های کلاسیک غربی نیز همین گونه است و شما برای اینکه این موسیقی را متوجه شوید نیاز به تمرکز و تفکر دارید. اما موسیقی‌های هیجانی به فکر نیاز ندارند و تنها تولید هیجان می‌کنند و از ریتم‌ها برای ارائه هیجانات بهره می‌برند. در جمهوری اسلامی ما نمی‌توانیم آن بخش از موسیقی را کار کنیم چرا که در این نظام نمی‌توان به موسیقی کوچک نگریست. باید به موسیقی نظر بلند و نگاه فاخر داشت. اگر چنین باشد باید موسیقی‌های تفکر‌برانگیز تولید شود حال در این شرایط برخی تمایل دارند موسیقی‌های هیجانی و صرفاً برای تفنن تولید کنند، باید بدانند جمهوری اسلامی بستر مناسبی برای فعالیت‌های آن‌ها نیست و حال باید مسئولان موسیقی فاخر را تبلیغ کنند و میدان را برای تولید آثار اینچنینی، باز اعلام کنند و کسانی که در این عرصه فعالیت جدی می‌کنند را مورد تشویق قرار دهند.

آقای نفر مدتی است کم کار شده‌اید در حال حاضر مشغول چه کاری هستید؟
همانطور که گفتم هنر از نگاه من جنبه تعالی و تفکر دارد و برای کسی که با این تفکر فعالیت می‌کند، هر کاری را که می‌خواهد انجام بدهد باید در این تعریف بگنجد و خارج از این تعریف نمی‌تواند کاری را انجام دهد. به همین دلیل نمی‌توانم دست به تولید هر اثری بزنم. من از مسئولان این گلایه را دارم که از هنرمندانی که تفکرآمیز کار می‌کنند، حمایت نمی‌کنند و توجه‌شان به‌سمت آثار مصرفی و روزمره است.

من در این مدت بشدت درگیر فعالیت‌های موسیقی بودم، شاید این فعالیت‌ها نماد بیرونی نداشته است. قطعات بسیاری ساخته‌ام، تمرین هم شده و در دفتر آهنگ‌هایم ثبت شده است. جدید‌ترین آثاری که بزودی منتشر خواهم کرد، خــودآموز صوتـــی و تصویری تار و سه‌تار است که در ۸ و ۹ DVD برای هر ساز بزودی منتشر می‌شود. این آثار در دو پکیج است و در آن نوازندگی تار و سه تار آموزش داده می‌شود. این مجموعه شامل تمام مراحل آموزش این دو ساز است و برای کسانی که حتی چیزی از موسیقی نمی‌دانند و از ابتدای راه می‌خواهند نواختن این دو ساز را فرا بگیرند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. افرادی که تمایل دارند از این خودآموز استفاده کنند، با فراگیری آن به مرحله پیشرفته می‌رسند و این توانمندی را پیدا می‌کنند هر آهنگی را بنوازند. بعد از آن نیز می‌توانند ردیف ‌نوازی کنند که ردیف ‌نوازی، بالا‌ترین سطح نوازندگی است. همچنین یک دوره ردیف ‌نوازی را اجرا کرده‌ام و در آن نام تمامی گوشه‌ها در هر دستگاه، آواز و مقام آورده شده است. این اثر مورد استفاده افرادی قرار می‌گیرد که به مرحله ردیف ‌نوازی رسیده‌اند. این روز‌ها تمام تمرکزم مصروف این کارهاست.