موسیقی ما - آمن خادمی: تب نوشتن سمفونی‌هاي سفارشی در چند سال اخیر به قدري بالا گرفته كه هرکس به فراخور نام، پیشینه‌ي خانوادگی، سابقه‌ي کاری و ارتباطات درون يا برون سازماني می‌تواند به تولید آثار سفارشی روی آورد.

اصطلاح "سفارشی" مانند ديگر مناسبات هنری و اجتماعی در کشور؛ معنای خاص خود را دارد. اگر ساخت سمفونی‌های سفارشی در ديگر کشورها به‌منزله‌ حرفه‌ای بودن آهنگساز و آزادي عمل او در خلق اثر با يك موضوع مشخص و البته آزاد در نتيجه‌گيري است و اين همه درحالی است که هرگز فلسفه‌ي هنر براي هنر در اثر سفارشي ناديده گرفته نمي‌شود، اما بسياري از كارشناسان بر اين باورند كه هنر سفارشي در ايران؛ بيشتر تابع دستور يك مقام يا نهاد اداري يا سياسي كشور در خلق اثري است كه معناي موردنظر همان فرد يا نهاد را دنبال كرده و به آن جامه‌ عمل مي‌پوشاند. پس مبحث "هنر برای هنر" و پرسش از کیفیت اثر هنری در اين دست آثار مجال عرض‌اندام ندارد.
در اين دست آثار؛ چرایی خلق آثار سفارشی همچنين مقبولیت آن در نزد مخاطبان با درستی و نادرستی چگونگی بازتاب پيام در اثر ارتباطي ندارد.
در مرور دلايل بالاگرفتن اين تب؛ گاه به راکد بودن وضعیت موسیقی ازنظر اجراهای صحنه‌ای و انتشار نامطلوب آثار موسیقایی اشاره مي‌شود كه موجب مي‌شود برخي هنرمندان برای گذران زندگی به تولید آثار سفارشی روی ‌آورند.

* هزینه‌های سرسام آور و کناره‌گیری بخش خصوصی
نبود کارشناسان موسیقی خبره برای ارزشیابی فرم‌های ارکستری و همچنین دهن پرکن بودن واژه"سمفونی" منجر به ساخت آثاری غيرسمفونیک نيز شده است. به‌گونه‌ای که گاه آهنگسازان با استفاده از ناآگاهی کارشناسان دولتی با تلفیق یک قطعه موسیقایی با چند آیتم مختلف و تنظیم پارتیتورهای خاک‌خورده کتابخانه‌‌اي؛ بر اثر ساخته شده خود؛ عنوان سمفونی می‌نهند.
با اين حال در تعريف سمفوني اينگونه نوشته‌اند که سمفوني بزرگترين فرم اركسترال و دارای چهار موومان است و از پشتوانه‌اي بسيار تاريخي برخوردار است که مروجان اصلی آن هنرمنداني مانند هايدن، موتزارت، بتهوون، برامس و بروكنر بوده‌اند.
اما درميان هنرمندان كشور ما كه در ساخت سمفوني‌هاي مناسبتي بر سر دهانها افتاده‌اند و گاه اين رويه منجر به زير سوال رفتن ديگر آثار ارشمند آنها نيز شده؛ مي‌توان به نام‌هاي متعددي اشاره كرد.
شاهين فرهت با ساخت بيش از 10 سمفونی مناسبتي؛ گوي سبقت را از همتایان خود ربوده است. مجید انتظامی كه كارنامه پرباري در ساخت موسيقي فيلم دارد، در رده دوم سازندگان سمفوني‌هاي مناسبتي جاي دارد. سمفوني‌هاي سفارشی ایثار، صلح و امید خرمشهر، این فصل را با من بخوان، انقلاب(صلح و امید) در فهرست آثار سفارشي انتظامي است اگرچه بسیاری بر این باورند که به جز سمفونی خرمشهر، دیگر آثار این هنرمند؛ یک اثر سمفونیک محسوب نمی‌شود و نامگذاری آنها به‌عنوان سمفونی اشتباه است. اين نامگذاري اشتباه تا حدي پيش رفت كه سال گذشته سمفونی انقلاب(صلح و امید) ساخته انتظامي به رهبری منوچهر صهبایی در کشورهای اروپایی اجرا شد که اين اجرا حرف و حدیث‌های فراونی نيز درپی داشت؛ به‌ گونه‌ای که پیمان سلطانی به‌عنوان رهبر ارکستر ملل به صراحت اعلام کرد که برای این اجرا بايد آثار آهنگسازان قدرتمندتری مانند اصلانیان،چکناوریان و علی رهبری اجرا مي‌شد تا آبروی ایران در مجامع بین‌المللی به بازی گرفته نمي‌شد.
همچنین مصطفی کمال پورتراب که خود عضو شورای فنی این ارکستر است، صریح‌تر از سلطانی گفته بود: با اجرای سمفونی صلح و دوستی مخالفم؛ چراکه این اثر ازنظر کارشناسی مورد تائید من نیست منتها وقتی مسئولان برخلاف نظر کارشناسی؛ تصمیم به اجرای اثری دارند، مسئولیت را به نوعی از ما سلب می‌کنند.
اما مجيد انتظامي(آهنگساز) درباره چرايي ساخت آثار سفارشی اينگونه سخن مي‌گويد: این جنس آثار باید سفارشی ساخته شوند و غیر از آن معنا ندارد!
انتظامي معتقد است كه؛ نوع و فرم آثارش، نیازمند صدها نوزانده و یک ارکستر بزرگ است كه هيچگاه بخش خصوصي به‌دليل هزينه سرسام‌آور آن حاضر به سرمايه‌گذاري در اين حوزه نيست.
عقل معاش شايد بي‌پرده‌ترين دليل برخي هنرمندان حتي صاحب‌نام براي ساخت سمفوني‌هاي سفارشي است. انتظامي اما از آثار خود سفت و سخت دفاع مي‌كند و استقبال از اين آثار را دليل اين ادعا مي‌داند.
اينكه آثار سفارشي چه اندازه در برقراري ارتباط با مخاطب؛ توفيق كسب مي‌كنند و آیا با میهمانان سفارشی و کارت‌های دعوت می‌توان مدعي استقبالي پرشور از اين آثار شد و باز اگر به پر شدن سالن‌ها و درج اخباري خوش در برخي رسانه‌هاي نزديك به دولت می‌توان عنوان "استقبال پرشور" گفت، پس برای اجرای شجریان با بلیت‌های گران و بازار سیاه تشكيل شده براي خريد بليت آن چه نامی باید گذاشت؟!
اين همه سوالات مهمي است كه مفهوم استقبال را بيش از پيش روشن مي‌كند.
مجيد انتظامي هم مي‌گويد که موافق کار دولتی نیست؛ ولي اگر دولت سرمايه‌گذاري نكند؛ پس اميد به چه كسي بايد داشت؟ آيا بخش خصوصي در اين حوزه سرمايه‌گذاري مي‌كند؟ حتي به فرض سرمايه‌گذاري، آيا نبايد به فكر بازگشت سرمايه خود باشد؟
انتظامي از يكسو مي‌گويد موافق كار دولتي نيست و ازسوي ديگر معتقد است بايد همه نهادها را تشويق به سفارش آثار موسیقايی به‌ویژه آثار حجیم ارکسترال کنیم چراکه سفارش سمفونی چیزی نیست که تنها در ایران صورت گیرد بلکه این کار در همه دنیا متداول است. برای نمونه، یکی از کارهای ونجلیس به سفارش ناتو ساخته شده یا بسیاری از کارهای موتزارت به صورت سفارشی ساخته شده است.
برخي كارشناسان هم اعتقاد دارند سفارشی بودن هرگز اتفاق بدي نيست اما اثر باید به‌یاد ماندنی، جاویدان و موفق در ارتباط با مردم باشد كه متاسفانه مولفان آثار سفارشي در ايران چندان مردم و ماندگاري آثار را جدي نمي‌گيرند.

*امداد غيبي هم شيوه‌اي است
شاهين فرهت با ساخت سمفوني‌هاي امام رضا(ع)، خليج فارس، دماوند و بانوي ايراني و ... به چهره‌‌ شناخته شده‌اي در موسيقي ايران تبديل شده است. به‌عقیده کارشناسان؛ آثار این هنرمند ازنظر فرم موسیقایی و نامگذاری سمفونی کاملا درست است اما ‌محتواي آثار وي به نارضایتی مخاطبان منجرشده است. به ‌گونه‌ای که هم‌اکنون عنوان آثار سفارشی ـ ولو این آثار ازنظر فرم و محتوا در سطح بالایی باشد ـ برای عموم شنوندگان موسيقي یادآور اثري فاقد اصالت و دولت‌گرا است.
دركنار نقدهاي تندي كه به اين دست آثار مي‌شود؛ شاهين فرهت، گرایش خود به سمفونی را امداد غیبی می‌داند. این آهنگساز، تفاوتی میان آثار سفارشی و آنها که از ذوق هنرمند نشات گرفته؛ نمی‌داند.
به‌گفته فرهت، سفارش براي هنرمند از دو نظر مهم است: او را به نوشتن كار تشويق مي‌كند و سعي مي‌كند اثر خوبي ارائه دهد. به‌همین دلیل سفارش يك اثر هنري را نبايد با كارهاي مقطعي و فوري اشتباه گرفت.
نظریات شاهين فرهت درباره اینکه چرا باید دولت در ساخت و سفارش آثار سمفونی دخیل باشد، بی‌شباهت با سخنان مجید انتظامی نیست. به‌گفته این آهنگساز، نوشتن آثار براي اركستر‌هاي بزرگ؛ بسيار پرخرج است به‌همين دليل يك آهنگساز حرفه‌اي براي اجرا و انتشار اثرش؛ نيازمند حمايت است.

*سوء‌استفاده از عنوان سمفونی
هوشنگ کامکار (آهنگساز و سرپرست گروه كامكار) با انتقاد از روند تولید آثار سفارشي كه به اسم «سمفوني» معروف شده‌اند، می‌گوید: این نوع از موسیقی در کشور ما به‌شدت درگير سفارش‌نويسي شده و آثاري هم که خلق مي‌شوند بعيد است ماندگاري لازم را داشته باشند.
به‌گفته کامکار، برخي از هنرمندان از لغت سمفوني براي بزرگ جلوه دادن اثر خود استفاده مي‌کنند؛ درحاليکه به جز تمرين و حل مسائل هارموني، چيز ديگري ندارد. از طرفي وقتي يك اثر مخاطب نداشته باشد، هرقدر کار ارايه شده؛ پرتکنيک باشد، داراي نواقص فرواني است. اما متاسفانه بعضی از آهنگسازان بدين وسيله مي‌خواهند تمرين کنند و خودشان را به‌وسيله سفارش آزمايش کنند. بعضی هم براي پول اين کار را مي‌کنند يا براي اجرا در خارج از کشور. زيرا اين‌گونه آثار عموما براي اجرا در خارج از کشور مورد حمايت ويژه قرار مي‌گيرد.

*چرا فقط عناوين مذهبي؟
عباس خوشدل؛ یکی از آهنگسازانی است که بر ضرورت برقراری ارتباط مخاطب با آثار موسیقایی تاکید ويژه دارد.
به‌گفته وی، مخاطبی که برای دیدن و شنیدن یک سمفونی به سالن می‌آید؛ انتظار دارد شاهد اجرای اثری در حجم یک ارکستر بزرگ باشد و از آن لذت ببرد؛ درحالیکه تجربه ساخت سمفوني‌هاي مناسبتي تاکنون نشان داده، بیشتر آنها کشش یک کار 90 دقیقه‌ای را ندارند.
اما پيمان سلطاني به‌عنوان رهبر اركستر ملل از يك منظر ديگر سخن مي‌گويد و آن اينكه؛ چرا فقط براي اعياد و اسامي مذهبي سفارش اثر مي‌دهند آيا كسي به فكر حفظ ميراث فرهنگي و معنوي اين سرزمين كهن نيست؟ نوروز، يلدا، داستان‌هاي شاهنامه، داستان‌هاي مولانا و .... هريك مي‌توانند به يك شاهكار موسيقي بدل شوند اما معلوم نيست كه چرا كسي در اين حوزه‌ها وارد نمي‌شود!

*آثاري عاري از هنر...
«ساخت آثار سفارشی به مناسبت جشن‌های ملی يا مراسم مذهبی فی‌نفسه بد نیست به شرط اینکه جنبه‌های هنری يك اثر درنظر گرفته شود.»
این بخشی از سخنان رهبر سابق ارکستر سمفونیک تهران است. به‌گفته منوچهر صهبایی، نمی‌توان هر قطعه‌ای را که به سفارش سازمان یا نهادی ساخته شده در زمره آثار هنری قلمداد کرد چراکه سفارش اثر هنری در تمام دنیا تعریف خاص خود را دارد و اینگونه نیست که هر فرد با هر تخصصی که در حوزه موسیقی دارد؛ اجازه ساخت و رهبری یک اثر سفارشی را به خود بدهد.
منوچهر صهبایی می‌گوید: متاسفانه تجربه ارکسترسمفونیک در سالهای اخیر نشان داده که هرکس با هر عنوانی در عرصه موسیقی پا فراتر از حد توانایی خود گذاشته و اقدام به ساخت اثر هنری سفارشی کرده است.

*سفارش در ايران و فراسوي ايران، تفاوت از زمين تا آسمان
«بحث سفارش في‌نفسه موضوع بدي نيست. در اين شيوه كاري؛ دو نكته اهميت دارد:
اول، سفارش‌دهنده با شناخت كامل و درايت؛ گزينش صحيحي را از بين هنرمندان نسبت به ارتباط وي و پروژه موردنظر انجام مي‌دهد.
دوم، اگر سفارش‌گيرنده به سوژه؛ اعتقاد و علا‌قه نداشته باشد، از پذيرش آن اجتناب مي‌كند.»
این بخشی از سخنان سعید شریفیان که ساخت سمفونی"سرداران" و" اروند رود" را در کارنامه خود دارد. همچنین وی اثر موسيقايي دیگري به‌نام "خسوف" ساخته که به‌دلیل تفکرات اشتباه مسئولان و همچنین بدون اجازه وی؛ باعنوان سمفونی خسوف تبلیغ شد. به‌گفته شریفیان، فضاي ساخت آثار سفارشی و نوع نگاه مخاطبان به این آثار در خارج از کشور با ايران‌ متضاد است. به ‌گونه‌اي كه در خارج از مرزهاي ايران، اگر هنرمندي؛ سفارشي براي ساخت اثري دريافت كند، نشانگر توانايي و ويژگي‌هاي خاص وي در ساخت آن اثر خاص است كه خود امتياز و افتخاري براي وي محسوب می‌شود.