پروژه‌ی «سیمرغ» ؛ پیوند موسیقی و حماسه‌ی ایرانی

عکس‌ها و اطلاعاتی از این پروژه را اینجا ببینید؛

حدود یک سال و نیم پیش، خبری در رسانه‌ها منتشر شد که همایون شجریان قرار است به‌همراه گروه «دستان» و به آهنگسازی حمید متبسم، اپرت «سیمرغ» را اجرا کند. مدت‌ها از انتشار این خبر گذشت و دیگر اطلاعات بیشتری در این خصوص منتشر نشد؛ تا همین چند وقت اخیر که این‌جا و آن‌جا مطالبی پیرامون پروژه‌ی موسیقی «سیمرغ» خواندیم. آنچه مشخص است، ویژگی‌های این پروژه‌ی موسیقایی نسبت به آنچه پیشتر اعلام شده بود، اندکی متفاوت است و بارزترین نکته این‌که «سیمرغ» را یک ارکستر سازهای ایرانی متشکل از حدود ۳۰ نوازنده اجرا خواهند کرد و نه گروه پنج‌نفره‌ی دستان. در واقع برای اجرای اپرت سیمرغ یک گروه ۲۷ نفره از هنرمندان همکاری خواهند کرد که در مجموع با ۲۸ ساز ایرانی، این اپرت یک‌ساعته را اجرا می‌کنند و یک خواننده‌ی سولیست، دو خواننده‌ی سوپرانو و دو خواننده‌ی تنور بخش آوازی آن را به عهده دارند.

حمید متبسم به‌عنوان آهنگساز، محمدرضا درویشی به‌عنوان رهبر ارکستر و همایون شجریان به‌عنوان خواننده‌ی سولو، شخصیت‌های اصلی این پروژه هستند و همچنین هنرمندانی چون پژمان حدادی (تنبک)، بهنام سامانی و رضا سامانی (دف و سازهای کوبه‌ای)، پویا سرایی (سنتور)، رامین عظیمیان (تار)، رضا آبایی (قیچک) و پژمان زاهدیان (سه‌تار) در این پروژه همکاری می‌کنند. تمرینات گروهی ارکستر سیمرغ از ۲۷ آبان‌ماه در تهران آغاز شده و این در حالی‌ست که بسیاری از اعضای گروه در خارج از کشور اقامت دارند؛ اما از سوی دیگر جمع‌آوری این تعداد نوازنده‌ی ایرانی در یک شهر، تنها و تنها در تهران امکان دارد. قرار است پس از اتمام تمرین‌های اولیه تعداد بیشتری از همنوایان ارکستر سیمرغ معرفی شوند.

در سایت رسمی مرتبط با این پروژه می‌خوانیم:
پروژه‌ی موسیقی سیمرغ تلاشی گسترده و عمیق در جهت بازسازی بخشی از فرهنگ ایران‌زمین، و معرفی آن در سرتاسر جهان است. این پروژه که نزدیک به سه سال پیش آغاز شد، اکنون پس از گذر از مراحل پژوهش بر روی شاهنامه، گزینش اشعار، روایت موسیقایی آنها و نُت‌نویسی، گام‌به‌گام به مرحله‌ی اجرا نزدیک‌تر می‌شود؛ اجرایی که نیازمند امکانات فراوان انسانی، مادی و فرهنگی است. برای نمونه تعداد اعضای ارکستر و مسئولین تدارکات گروه بالغ بر سی نفر می‌شود، که تنها هزینه‌ی سفر آنان به کشورهای مختلف، بار مالی بزرگی را بر دوش این پروژه می‌گذارد. هنرمندان و برنامه‌ریزان پروژه‌ی سیمرغ تا کنون سهم خود را با گشاده‌دستی فراوان ادا کرده‌اند؛ ولی ناگفته پیداست که اجرای چنین پروژه‌ی وسیعی بدون حمایت مالی اشخاص و شرکت‌هایی که دغدغه‌ی فرهنگ و ادبیات و موسیقی را می‌پرورند، امکان‌پذیر نخواهد بود.

در ادامه‌ی این مطلب، «سیمرغ» به‌عنوان یک پروژه‌ی باز معرفی می‌شود که همه‌ی اشخاص حقیقی و حقوقی می‌توانند در به ثمر نشستن آن یاری رسانند؛ چرا که «سیمرغ باری است بسیار بزرگ و حمل آن نیازمند شانه‌های همه‌ی کسانی است که دل در گرو کار خلاقه‌ی فرهنگی دارند و در صدد آنند، با سهیم شدن در این پروژه و حمایت مالی از آن، دین خود را به فرهنگ و هنر ادا کنند.»

اپرت سیمرغ در چهار بخش اجرا می‌شود. تولد زال آغازگر بخش نخست این اپرت است و سپس ارکستر در حزن‌آلودترین بخش اجرا، داستان انتقال زال به جنگل توسط پدرش را می‌نوازد. بازگشت زال نزد پدر که حالت‌هايی از گذشت و پشیمانی را به‌همراه دارد، در بخش سوم اجرا می‌شود و در نهايت عشق زال به رودابه روایت خواهد شد و اثر با آرامش به پایان می‌رسد.

محسن بنایی، مشاور ادبی این پروژه پیرامون داستان زال در شاهنامه‌ی فردوسی چنین توضیح می‌دهد:
سیمرغ که داستان زادن و بالیدن زال و همچنین دلباختگی او بر رودابه دختر مهراب‌شاه کابلی است، یکی از زیباترین و از نظر ساختاری پیچیده‌ترین بخش‌های شاهنامه است. فردوسی در این داستان دغدغه‌های انسانی همچون بخت و سرنوشت، آز و ترس و بدنامی، و همچنین نیازهای انسان چون نام‌آوری و دلداگی و عشق را در زیر سقف یک داستان حماسی گرد هم آورده است.
به اعتقاد محسن بنایی «داستان سیمرغ گذشته از برجستگی‌های زیبایی‌شناختی ادبی، خود از یک موسیقی درونی نیز برخوردار است؛ عاملی که شاید حمید متبسم را به خلق این اثر ترغیب کرده باشد.»

محسن بنایی در ادامه می‌افزاید:
متبسم که کارهایش تا کنون نیز به‌دلیل توانایی‌های ویژه‌ی او در خلق آثار چندصدایی برای سازها و دستگاه‌های موسیقی ایرانی ویژه و متمایز بوده‌اند، این بار با برگزیدن داستان سیمرغ و نوشتن یک اثر چندآوایی برای ارکستر سازهای ملی دست به کاری بزرگ زده است؛ کاری که دشواری‌های خلق اثر موسیقایی بر مبنای شاهنامه، و دشواری کمبود امکانات موسیقی سنتی ما در زمینه‌ی موسیقی چندصدایی را یک‌جا در خود دارد. آهنگساز باید در این اثر هم دلدادگی رودابه بر زال را از زبان ساز بازگو کند، هم تاخت سواران به‌سوی البرزکوه را، هم آشیانه‌ی سیمرغ را و هم دل‌شکستگی سام نریمان را. او باید همچون شاهنامه‌خوانی کارکشته تک‌تک صحنه‌ها و یک‌یک احساسات قهرمانان این داستان را زنده و جاندار از دل سیم و چوب و پوست سازهایی بیرون بکشد که هنرشان بیشتر بیان مفاهیم انتزاعی شعر ایرانی است. حمید متبسم در این اثر همچون یک پرده‌خوان، صحنه‌های شاهنامه را بر دیوار پندار شنونده‌اش ترسیم و نگارگری می‌کند.

حمید متبسم در یادداشتی که گویا بلافاصله پس از اتمام نگارش این اپرت نوشته، حال غریب خود را این‌چنین بازتاب می‌دهد: «امروز ۲۸ آگوست ۲۰۰۹ میلادی برابر با ۶ شهریور ۱۳۸۸ شمسی، آهنگسازی اپرت سیمرغ در ۱۳۷۱ میزان، ۳۷۵ صفحه و مدت ۵۹ دقیقه و سه ثانیه با به یکدیگر رسیدن عاشق و معشوق (زال و رودابه) به پایان رسید.» جمله‌ی کوتاه اما جالب و گیرایی که به‌نوعی وصف حال آهنگساز اثر پس از به انجام رساندن مرحله‌ی نخست این پروژه‌ی سنگین و طاقت‌فرساست. از این یادداشت حمید متبسم پیداست که او انگیزه و شوق فراوانی برای به سرانجام رساندن این پروژه دارد و برای به صحنه آوردن «سیمرغ» لحظه‌ها را می‌شمارد. متبسم که مقیم کشور هلند است، چندی‌ست به ایران آمده تا آخرین گام‌های این مسیر را هم به همراه گروه بپیماید.

آنچه «سیمرغ» را از دیگر آثار گوناگون موسیقی ایرانی متمایز می‌سازد، استفاده از اشعار حکیم ابوالقاسم فردوسی‌ست که به‌دلیل پیچیدگی فراوان و دشواری همراه کردن موسیقی با آن، کمتر آهنگسازان و موسیقی‌دانان ما را به خود جلب کرده و به جز چند مورد معدود مثل «بیژن و منیژه» اثر حسین دهلوی و یا آلبوم «از خشت و خاک» اثر علیرضا قربانی، کار چندانی بر روی شاهنامه صورت نگرفته است. طرفه اینکه حسین دهلوی هم برای سوئیت «بیژن و منیژه» سراغ ارکستر سمفونیک رفته و نه ارکستر سازهای ایرانی. سیمرغ از لحاظ سبک و فرم موسیقی نزدیک به اپرت‌های اروپایی‌ست؛ اما از لحاظ سازبندی تنها از سازهای ایرانی بهره می‌گیرد. متبسم راجع به سازبندی این ارکستر می‌گوید: «با توجه به امکانات سازی موسیقی ایران از هشت ساز کششی شامل یک نی، چهار کمانچه، دو قیچک آلتو و یک قیچک باس استفاده شده که در مجموع تا پنج خط صوتی متفاوت را می‌نوازند. همین‌طور ۹ ساز مضرابی شامل یک سنتور، چهار تار، دو بم‌تار و دو بربت که این مجموعه هم تا چهار خط متفاوت را می‌نوازند. ۱۱ ساز کوبه‌ای نیز توسط سه نوازنده اجرا خواهد شد.» در بخش آوازی هم در مجموع سه خط آواز توسط یک خواننده‌ی سولیست، دو خواننده‌ی سوپرانو و دو خواننده‌ی تنور خوانده خواهد شد. در عکس‌هایی که اخیراً در بخش گالری سایت رسمی «سیمرغ» قرار گرفته، تعدادی از نوازندگان گروه «شهناز» را هم می‌بینیم. حامد افشاری (قیچک)، نگار خارکن، سینا جهان‌آبادی و کاوه معتمدیان (کمانچه) از اعضای گروه شهناز هستند که در این پروژه نیز همکاری می‌کنند.